خاستگاه اوليه كت و شلوار کجاست؟

جام جم: امروزه ‌‌بيشتر مردمان جهان، پوشاك كهن خود را به دليل دست و پاگير بودن كنار گذاشته‌اند و اكنون پوشاكي را بر تن مي‌كنند كه هم زيبا و هم راحت باشد. با وجود اين، برخي از پوشاك‌ كهن به دليل آن كه در همان روزگاران كهن دو ويژگي زيبايي و راحتي را با خود داشته‌اند همچنان ماندگار شده‌اند و خواهان دارند.

در اين ميان يكي از پوشاك‌هاي كهن ايراني، يعني كت و شلوار، نه تنها تا روزگار ما برجاي مانده بلكه تبديل به پوشاكي جهاني شده است و در بيشتر همايش‌هاي سياسي، ورزشي، علمي و فرهنگي، پوشاك رسمي به شمار مي‌آيد.

در يكي از كتاب‌هاي روت ترنويل كاكس، از پژوهشگران برجسته تاريخ پوشاك كه با عنوان «تاريخ لباس» به فارسي ترجمه شده، دو نوآوري ايرانيان در پوشاك را يادآور شده است؛ نخست اين‌كه ايرانيان باستان، زير بالاپوش خود، پيراهن و شلوار زير و جوراب مي‌پوشيدند و دوم اين‌كه بالاپوش‌هاي دراز ايراني جاي خود را به كتي داد كه روي شلوار پوشيده مي‌شد و بي‌گمان ايران خاستگاه كت و شلوار استاندارد امروز مردان است. شواهد بسياري نشان مي‌دهد كه شلوار از عناصر اصلي پوشاك ايرانيان بوده و در فرهنگ‌ها و تمدن‌هاي ديگر از جمله آشوريان، بابليان و يونانيان وجود نداشته است. در نقوش طاق بستان و بشقاب‌هاي نقره‌اي باقي‌مانده از دوره ساساني كتي كوتاه ديده مي‌شود كه نشانگر آن است كه پادشاهان، گاهي از يك كت كوتاه با آستين بلند استفاده مي‌كرده‌اند. اين كت جلو باز بوده و بلندي آن تا زير سينه مي‌رسيد و با دكمه‌اي دايره‌اي‌شكل در جلوي سينه بسته مي‌شد. دور سينه و يقه نيز مزين به نوارهاي زيبا بوده است. علاوه بر آثار به دست آمده، نوشته‌هاي تاريخ‌نگاران يوناني مانند هردوت نيز بازتاب‌دهنده اين نوآوري ايراني ا‌ست.

يوناني‌ها ايرانيان را به‌دليل پوشيدن شلوار به‌سخره مي‌گرفتند و حتي هنگامي‌كه اسكندر شيفته پوشاك ايراني شد از پوشيدن شلوار سر باز زد. در زمان اشكانيان شلوار و بالاپوش‌هاي آستين‌دار تن‌پوش مرسوم در سراسر خاور نزديك شد. نمونه‌اي از شلوار و پيراهن اين دوره را در پيكره فلزي‌ يك سردار اشكاني مي‌توان ديد كه در موزه ايران باستان نگهداري مي‌شود.

شلوار شايد نه به شيوه امروزي، اما همواره در فرهنگ و در دوران مختلف حكومت‌هاي ايران وجود داشته و اغلب حتي مورد استفاده زنان نيز قرار مي‌گرفته است. پيش از ورود اسلام به ايران، شلوارها عموما شلوارهاي تنگ و چسباني بودند كه با چكمه و به‌منظور سواركاري و جنگاوري مورد استفاده قرار مي‌گرفتند. بعد از اسلام اين شلوارها تغيير شكل دادند و شبيه‌تر به شلوارهاي كردي امروزي گشتند و بالاپوش‌ها نيز جاي خود را با قبا عوض نمودند. اين نوع پوشش كه در دوران قاجار نيز بسيار متداول بود پس از سفر ناصر‌الدين‌شاه به اروپا با ويژگي‌هاي غربي در‌آميخت. به‌گونه‌اي كه وي قبايي در بر مي‌كرد كه بلنداي آن به زانو مي‌رسيد و تا حدي شبيه به كت‌هاي امروزي بود تا آنجا كه پولاك تاريخ‌نويس انگليسي در مورد پوشش شاه چنين نقل مي‌كند كه: «شاه نيمه اروپايي و نيمه ايراني لباس مي‌پوشد.»

كت و شلوارهاي امروزي

پوشاك ايراني طي سال‌هاي اوليه سلسله پهلوي، به‌طور كلي شبيه به پوشاك دوره قاجاريه بود كه اختلافات ميان اقوام، روستاها، مناطق و نيز طبقات اجتماعي را منعكس مي‌ساخت. در اواخر قرن نوزدهم ميلادي تلاش‌هاي شاياني جهت تغيير پوشش از سوي مقامات حكومتي صورت گرفت. مخصوصاً پس از انقلاب مشروطه كه بسياري از مردان به خارج سفر كرده بودند، پوشش اروپايي و پوشيدن كت و شلوار، پاپيون و كراوات را به شيوه و سبك و سياق امروزي پذيرا شدند.

نكته:
يوناني‌ها ايرانيان را به‌دليل پوشيدن شلوار به‌سخره مي‌گرفتند و حتي هنگامي ‌كه اسكندر شيفته پوشاك ايراني شد، از پوشيدن شلوار سر باز زد

حالا پس از گذشت ساليان كت و شلوار وارد عرصه رقابت مد پوشاك گشته و ساليانه صدها كت و شلوار با رنگ‌هاي متنوع و خاص سليقه‌هاي مختلف در دنيا به عرصه توليد مي‌رسد. برندهاي بزرگ و جهاني در ارائه طرح‌ها و مدل‌هاي جديد از يكديگر پيشي مي‌گيرند و بازيگران و خواننده‌هاي مشهور را براي تبليغات و عرضه محصول خود به‌ياري مي‌طلبند. در ايران نيز هرچند بازار رقابت و توليدات كت و شلوار به اندازه كشورهاي غربي رايج نيست، با اين حال در سال‌هاي اخير شاهد ظهور برندهاي شناخته‌شده و ايراني بسياري چون وستا، چامه‌پوشان، هاكوپيان، ايكات، مهدي و ايران پوشاك هستيم. اين برندها عموماً از كيفيت مطلوبي برخوردارند و براساس خواست و سليقه مردان ايراني به بازار عرضه مي‌گردند.

مردان ايراني، كت و شلوار مد‌ جهاني

آزاده ياسمن‌نبي‌زاده، طراح پارچه و لباس، در مورد ظهور كت و شلوار به شيوه امروزي در ايران مي‌گويد: «به روايتي كت و شلوار به شيوه امروزي از دوره صفوي رواج يافته است. نظريه‌اي وجود دارد مبني بر اين كه نقاشي‌هاي رضا عباسي در آن دوران اين مطلب را عيان مي‌كنند كه سبك پوشش مردان، به نوعي پوشش غربي ايراني شده است.

با اين حال آن چه مسلم است كت و شلوار با سبك و سياق غربي از دوره رضاخان و به‌ دليل علاقه‌اي كه وي به تجددگرايي داشت وارد ايران شد. متأسفانه بايد اذعان داشت با آن‌كه به‌وجود آمدن كت و شلوار‌هاي امروزي ريشه در فرهنگ غني ايران دارد، ما هيچ رد پايي از ريشه ايراني لباس مردانه در آن نمي‌يابيم. در صورتي‌كه ما مي‌توانيم با بازگشت به ريشه‌هاي فرهنگي و تمدن ايراني روح جهاني را در لباس مردانه زنده كنيم و در عوض آن‌كه پذيراي طرح‌هاي كشورهاي ديگر باشيم، تبديل به توليدكننده طرح‌هاي اصيل و متفاوت گرديم و براي رسيدن به اين امر، نياز به فرهنگ‌سازي داريم. بايد فرهنگ‌سازي جمعي و عمومي صورت بپذيرد تا طعم و سليقه ايراني‌ها تغيير يابد.

ورود كت و شلوار به اروپا

ليلي كاشاني طراح پارچه و لباس نيز ضمن تاييد سخنان خانم نبي‌زاده مي‌گويد: «مسلم است كه خاستگاه اوليه كت و شلوار در ايران قرار دارد. زيرا نخستين ابزار ريسندگي نيز در نزديكي بهشهر در غار كمربند پيدا شده است كه مربوط به هفت هزار سال پيش از ميلاد مسيح در تپه سيلك است همچنين آينه‌اي پيدا شده است كه رشته‌هايي از كتاب روي آن ديده مي‌شود. از سوي ديگر در كهن‌ترين بخش شوش، سوزني سوراخ‌دار يافت شده است و اين مطلب و شواهد نشانگر اين موضوع است كه اساسا بافندگي و ريسندگي براي اولين بار در ايران،‌ به تجربه مردمان اوليه رسيده و پس از آن براي اولين بار ايرانيان از شلوار و بالاپوش‌هايي كه به مرور زمان به كت‌هاي امروز بدل شده،‌ استفاده مي‌نمودند. اما اگر بخواهيم در مورد خاستگاه اوليه و اصلي كت و شلوار در اروپا آن هم نزديك به شكل امروزي آن صحبت كنيم، بايد گفت كه كت و شلوار از قرن نوزدهم ميلادي در اروپا مورد توجه همگان واقع شد. اولين كت و شلوار را مربوط به كشور آلمان مي‌دانند و طبق اطلاعات به دست آمده از ظاهر آن كت چهارخانه و شلوار كوتاه تا بالاي قوزك پا بود و اسم اين نوع كت و شلوار به «زيزو» مشهور بوده است.

مسلم است كه طبيعي بدانيم اين نوع خاص از پوشاك ابتدا در بين اروپاييان رونق يافته و اين به جهت آن است كه كت و شلوارها غالبا داراي آستري بوده‌اند و به نوعي پوشاك فصل سرما به حساب مي‌آمده‌‌اند. با اين همه به عقيده من استفاده از كت و شلوار وابسته به فرهنگ و مد كشوري است كه فرد در آن زندگي مي‌كند.

ما ‌شاهد اين امر در بسياري از نقاط كشور خود بوده‌ايم به عنوان مثال در بيشتر مناطق كردستان، مردان در روز ازدواجشان لباس محلي خود را به جاي كت و شلوار به تن مي‌كنند و در كشورهايي همچون ايالات متحده آمريكا استفاده از كت و شلوار در مكان‌ها و موقعيت‌هاي رسمي به اندازه كشورهاي اروپايي مهم نيست و البته اين مساله كه هنوز 50 درصد مردان دنيا براي اسم ازدواج خود سراغ كت و شلوار مي‌روند، امري بديهي است.

اما اين طور احساس مي‌شود كه استفاده از اين نوع لباس به مرور زمان كاهش مي‌يابد و مي‌توان دلايل بسياري براي اين سير نزولي يافت از جمله آن كه كت و شلوار يك لباس كاملا رسمي و لباسي راحتي نيست و به عنوان مثال كسي كه با كامپيوتر ‌كار مي‌كند نمي‌تواند تمام طول روز با كت و شلوار پشت ميز خود به راحتي كار كند و از طرفي اين نوع لباس مدام نياز به اتو كشيدن و مرتب بودن دارد و تمام اين مسائل نياز به وقت دارد و وقت دقيقا آن چيزي است كه در دنياي امروز ما همواره به آن نيازمنديم. در نتيجه مي‌توان به اين نقطه رسيد كه استفاده از كت و شلوار رو به‌كاهش است.

ليلي كاشاني در مورد رنگ‌هاي مد كت و شلوار در فصل‌هاي مختلف مي‌گويد: به علت اين كه بي‌نهايت برند در دنيا هست نمي‌شود گفت رنگ سال آبي‌ است يا قهوه‌اي و هر برندي رنگ خاص خودش را دارد. بيشتر جريان رنگ در كشورهاي آسيايي باب مي‌شود و آن هم به اين علت است كه برندهاي مشهور كشورهاي اروپايي و آمريكايي نياز به بازاري دارند براي فروش ته مانده محصولات خود و خوب چه جايي براي آب كردن اين ته مانده بهتر از آسياست؟!

به اعتقاد كارشناسان طراحان لباس، شواهد بسياري از اثرپذيري مردمان فرهنگ‌هاي ديگر از پوشاك ايراني در دست است. براي مثال، چيني‌ها در دوره «تانگ» پوشاك ايراني را پسنديدند و عرب‌ها نيز پس از ورود به ايران به پوشيدن شلوار روي آوردند و آن را سروال ناميدند.

به همين دليل كت و شلوار ايراني در فرهنگ‌هاي ديگر پذيرفته شد و همچنان تا روزگار كنوني خواهان پيدا كرد كه هم زيباست و هم دست و پاگير نيست چرا كه از همان آغاز به صورت پوشاك مناسب كار طراحي شد.