مساجد در كشورهاي اسلامي نمونه‌اي از هنر مقدسي هستند كه وقتي به راز و رمز آن پي مي‌بريم شگفتي و هيجان به سراغمان مي‌آيد.

گنبد و مناره مساجد فضايي آشنا در كشورهاي اسلامي هستند.

مساجد در هر يك از كشور‌هاي اسلامي با تيپولوژي خاص خود ساخته مي‌شوند يا ساخته شده‌اند، با اين حال مشتركات بينشي بسياري در همه آنها ديده مي‌شود.

در تعريف مسجد مي‌توان گفت كه بنايي است بر پا شده بر محوري نامرئي. محوري كه طراحي اصلي مسجد بر مبناي آن است. اين محور نامرئي كعبه است، كعبه به لحاظ جغرافيايي و معنوي در قلب اسلام قرار دارد.محراب مساجد در جهت آن است و مسلمانان رو به سوي آن نماز مي‌گذارند. از اين رو دنياي اسلام را مي‌توان چرخ عظيمي فرض كرد كه مكه كانون آن و پره‌هاي اين چرخ، همه مساجد سرتاسر جهان هستند.

شايد به خاطر همين موضوع است كه در قلمرو اسلام، همه هنرها در خدمت مسجد بوده‌اند.
براي شناختن جايگاه مسجد در شهرهاي اسلامي بد نيست كه به عناصر اصلي يك شهر اسلامي توجه كنيم، در شهرهاي اسلامي بازار به عنوان ستون فقرات شهر به حساب مي‌آيد كه در كنار و يا در داخل آن كاروانسرايي هم وجود داشت.

شما اگر گشتي در بازار يكي از همين شهرها بزنيد به حمام برمي‌خوريد جايي كه براي طهارت و پاكيزگي مسلمانان ضروري بود. در داخل همين بازار و يا در نزديكي آن مسجدي قرار دارد كه سيل مسلمانان و نمازگزاران را از محيط پر قيل و قال بازار، به محل امن و آرام خود فرا مي‌خواند.

در حقيقت مسجد مركز ثقل بناي شهرهاي اسلامي بود و معماري آن متناسب با شرايط اقليمي، مصالح در دسترس و تحت تاثير سنن و خصوصات محلي ساكنان هر منطقه شكل مي‌گرفت.

مسجد به عنوان نهاد مذهبي، سياسي، اجتماعي و فرهنگي داراي وظايف گوناگوني بود و در واقع هنوز هم هست.
مسجد جايي بود كه در آن به روي همه و در همه وقت باز بود و يكسان به همه مسلمانان تعلق داشت. رهگذران بدون سرپناه و يا اميران با جاه و مقام و ياكاروانيان مي‌توانستند به مسجد بروند و حتي در آن استراحت كنند.

گاهي مسجد را مي‌بينيم كه به صورت يك موسسه آموزشي درآمده و از مراحل ابتدايي تا دروس پيچيده صرف و نحو و فلسفه و وعظ در آن برگزار مي‌شد.

از نگاهي ديگر مي‌توان گفت كه مسجد نمايشگاهي از هنر اسلامي و نمادي بي‌نظير از معماري اسلامي است. در واقع معماري و هنري كه در مساجد به كار مي‌رفت، شناسنامه هنرمندان مسلمان در هر دوره از تاريخ است.

مهندسي، گچ‌بري، آجركاري، موزاييك‌سازي، كاشي‌كاري، سفال‌گري، سنگ‌تراشي، مقرنس‌سازي، آيينه‌كاري، كنده‌كاري، منبت‌كاري، خاتم‌كاري، نگارگري، خوش‌نويسي، تذهيب، فضاآرايي، محوطه‌سازي و... نمونه‌هايي از هنرهايي هستند كه توسط هنرمندان عاشق درطراحي و ساخت گنبد، محراب گلدسته، ستون و منبر هريك به واسطه فلسفه‌اي كه در درون خود داشتند پيامي را به مخاطبان القا مي‌كردند. اين پيام‌ها، پيام‌هاي عرفاني بودند كه در تمام زواياي زندگي مسلمانان ريشه داشتند و دارند.

موضوع جالب اين است كه معماري اسلامي در حالي شروع به كار كرد كه فاقد هرگونه علم و اطلاع و سابقه باستاني در هنر معماري بوده و به عبارت بهتر كار را با دست خالي آغاز كرد.

در واقع به نظر مي‌رسد كه آتشكده‌هاي زرتشتيان ايران و چهارطاقي آنها به عنوان الگويي براي ساخت مساجد بود و از طرفي خيلي از مساجد بر روي همين آتشكده‌ها و كليساهاي مسيحيان بنا شدند و از همين طريق بود كه معماري اسلامي در راه تكامل گام برداشت و طولي نكشيد كه در آنچه از ديگران تقليد كرده بود تجديد نظر كرد و آنهايي را كه با طبيعت و مقتضيات او هماهنگي نداشت و بيگانه مي‌نمود و يا با سليقه‌اش سازش نداشت حذف كرد و خود به عنوان يك معماري با هويتي مستقل در زندگي مردم مطرح شد.

حالا كه به بناي مساجد دقت مي‌كنيم نمادهاي زيبا و تحسين برانگيزي را در آنها تشخيص مي‌دهيم كه بد نيست به بعضي از آنها اشاره كنيم.

مناره: مناره جايي بود كه از بالاي آن موذن مسلمانان را به نماز فرا مي‌خواند. همچنين ديدن آن مناره از راه دور دليل بر وجود مسجدي بود. نخستين مناره‌ها عموما در جلو حياط و در محور محراب مسجد ساخته مي‌شدند و گاهي هم درگوشه حياط و يا كاملا خارج از مسجد ايجاد مي‌شدند.

گنبد: گنبد در اسلام نماد طاق فلك است و از آنجا كه گنبد رو به آسمان كشيده شده نوعي تمناي عروج را براي فرد مسلمان تداعي مي‌كند. در معماري ايراني هم كه اساس آن گذر از مربع به دايره و در واقع گذر از ميرايي به ناميرايي است، وجود گنبد تداعي كننده جاودانگي است. مربع نماد زمين و دايره نماد آسمان است و از زمين به آسمان صعود كردن پس از هبوط اوليه انسان، آرزوي ديرينه بشر است.

صحن و حوض: مسلمان وقتي به قصد نماز وارد مسجد مي‌شود موظف است قسمت‌هايي از بدن را بشويد و اين كار را در حوضي انجام مي‌دهد كه معمولا درصحن مسجد قرار دارد و با اين كار ناپاكي را از خود دور مي‌كند. از طرفي وجود حوض در مساجد تاكيدي است براهميت آب در اسلام.

در ورودي: در ورودي نيز يكي از اركان مهم مسجد است. زيرا اين در جدا كننده دو منطقه پاك و ناپاك است. در همين جاست كه نمازگزارن كفش را از پا درآورده و وارد نمازخانه مي‌شوند. در واقع هميشه دروازه‌ها نماد جداكنندگي يك محيط بيروني از يك محيط مقدس داخلي هستند و از آنجا كه خيلي از مساجد اسلامي درون‌گرا هستند، با نگاه به منظر بيروني مساجد نمي‌توان آنچه را كه در داخل مي‌توان مشاهده كرد حدس زد.

محراب: محراب نوعي تورفتگي است كه جهت مكه و نماز خواندن را نشان مي‌دهد. محراب اصولا شگرد و تدبيري است كه هم صداگير است و هم صدا را تشديد مي‌كند. يعني علاوه بر اينكه جلو گيرنده صداست، ضمنا تشديد كننده آن هم هست. جالب است بدانيم كه اين محراب نيست كه تقدس دارد بلكه تقدس آن به جهت رو به قبله بودنش است و براي همين موضوع است كه تقدس فوق‌العاده‌اي پيدا كرده است.

منبر: منبر بيشتر در مساجد جامع ديده مي‌شود. براي ترصيع منبرهايي كه از چوب ساخته و حكاكي مي‌شدند از صدف و عاج بهره مي‌بردند.

امام جماعت از منبر استفاده مي‌كرد تا جماعت مسلمان حاضر در مسجد را مورد خطاب قرار دهد و همواره وعظ يا سخنان خود را از پله‌ يكي مانده به آخر انجام مي‌دهد و آن پله آخري كه خالي مي‌ماند خاص حضرت پيامبر است.

صفه(دكه): دكه هم از نظر عبادي اهميت در خور توجه داشت، كه در حد فاصل محور قبله در نقطه‌اي درست وسط مسجد قرار مي‌گرفت و ما امروزه آن را بيشتر در سمت راست مي‌بينيم.
جايي است كه مكبران در آنجا قرار مي‌گرفتند و با استفاده از كلمه تكبير (الله اكبر) در مراحل مختلف نماز، هماهنگي ميان نمازگزاران را ايجاد مي‌كردند. در واقع وجود دكه بيشتر براي نمازگزاراني بود كه در صفوف عقبي كه نه امام جماعت را مي‌ديدند و نه صداي او را مي‌شنيدند، ضرورت داشت.

اما همه اينها بخشي از ضروريات و ملزومات مساجد در قرون اوليه اسلامي بوده، وسايل عبادي ديگر هم در آن مسجد ديده مي ‌شد كه به شرح زير هستند: كرسي‌هايي براي نگهداري قرآن، كرسي متفاوت ديگري براي تعليم قرآن، رحلي براي باز كردن قرآن، صندوقچه صدقات، يك يا چندين سجاده، چراغ و نيز شمعداني‌هايي كه در كنار محراب بود و در ماه رمضان روشن مي‌شد و قبله را در هاله‌اي از نور تقدس فرو مي‌برد.

کانال عصر ایران در تلگرام

تماشاخانه