با آماده شدن طرح استاد فرشچيان ، كار قلمزني و زرگري تحت نظارت عاليه ايشان شروع و از ميان هنرمندان قلمزن ، توفيق كار قلمرني ضريح مطهر، نصيب استاد خدادادزاده اصفهاني شد.

نكته1
در سال 203 و به قولى 202 هجرى قمرى كه حضرت رضا (ع) در طوس به شهادت رسيدند بدن مطهر آن امام همام را در باغ حميد بن قحطبه و در كنار قبر هارون خليفه عباسى به خاك سپردند و نخستين بناى حرم مطهر همان بقعه هارون الرشيد است كه بعدها حرم را روى ديوارهاى قديمى آن بنا نهادند و از ان طوس به مشهد الرضا تغيير نام يافت.

نكته2
در سال 400 هجرى قمرى به دستور سلطان محمود غزنوى بناى بقعه و حرم تجديد بنا و مناره اى بر آن افزوده شد و پس از آن در زمانهاى مختلف اقداماتى به مرور صورت گرفته است

نكته3
سنگ مرقد نخستين كه براي مشخص نمودن مدفن امام بر زمين نصب شده سنگ بناي ساخت ضريح هم بوده است. آنچه مسلم است تاقرن هشتم هجري قمري ضريحي بر مضجع شريف نصب نبوده است.

نكته4
در ابتدا حرم مطهر به صورت بنایی ساده، با مصالح ویژه آن دوران بنا شده بود، چنانکه بقعه مطهر تنها یک در ورودی ساده در پیش روی مبارک داشت و دارای تزئیناتی مختصر به سبک آن زمان بود.

نكته5
مشهور است كه از زمان صفويان گذاشتن ضريح بر مرقد امام مرسوم شده است و برخي احتمال دادند كه ساخت ضريح از عصر تيموريان متداول گشته است.

نكته6
28 هزار لامپ در حرم امام رضا(ع) روشن می باشد، که اکنون علاوه بر 28 هزار شعله برق ، 6 هزار لوستر نیز در ابعاد مختلف و با قدمتهای طولانی مورد استفاده قرار گرفته است.

نكته7
ضريح اول، ضريحي چوبي بوده ، با تسمه هاي فلزي و پوششي از صفحات طلا و نقره اين ضريح در زمان شاه طهماسب صفوي يعني سال 957 هجري قمري ساخته و بر روي صندوق چوبي مضجع منور نصب مي شود.در سال 1311 همزمان با تعويض صندوق بدليل فرسودگي پايه ها ضريح برچيده شده پوشش طلا و نقره و جواهرات آن از چوبها جدا و به خزانه آستان قدس منتقل مي شود.

نكته8
ضريح دوم، ضريحي بوده فولادي مرصع، معروف به ضريح نگين نشان اين ضريح در سال 1160 بدستور شاهرخ فرزند رضا قلي ميرزا نوه نادرشاه ساخته و به وقف برفراز مرقد شريف نصب مي شود.ضريح فولادي يا ضريح نگين نشان سقف نداشته پنجره ها و شبكه هاي چهار طرف آن داراي گوي و ماسوره هايي بوده است كه با نگين هاي كوچك ياقوت و زمرد تزيين يافته و تعداد آنها به 2000 بالغ مي شده است. به دليل وضعيت ويژه اين ضريح ذيلاً به عين كتيبه آن اشاره مي شود . «نياز رحمت ايزد مستعان، و تراب اقدام زوار اين آستان ملك پاسبان، سبط سلطان نادر شاه الحسيني الموسوي الصفوي، بهادرخان بوقف و نصب اين ضريح و قبه هاي مرصع چهار گوشه ضريح مقدس مبارك موفق گرديد.( سنه 1160قمري) »

نكته9
درزمان توليت ميرزا سعيد خان براي مصون ماندن نذورات داخل ضريح دوم ، شبكه و پوشش طلايي روي ضريح منور قرار مي گيرد، و بدين ترتيب سقف آن پوشش مي يابد. اين ضريح بدليل وقف دائمي بودن تا قبل از شروع عمليات جايگزيني و نصب اخير ضريح مطهر جديد يعني پنجمين ضريح بر مضجع شريف وزير ضريح پيشين قرار داشت.ضمن عمليات اخير محل نصب اين ضريح تغيير يافت و به قسمت تحتاني حرم مطهر منتقل گرديد.

نكته10
در عصر پادشاهي فتحعلي شاه قاجار ضريحي فولادي و ساده به ابعاد (3×4) و ارتفاع 2 متر ساخته و روي ضريح نگين نشان (ضريح دوم) نصب مي شود که در اصل ضریح سوم محسوب می شود.

نكته11
سقف ضريح سوم با چوبهاي طلا كوب پوشش داشته و در سمت پايين ضريح دركوچك مرصعي قرار داشته است. بدليل كوچكي و غير مناسب بودن اين ضريح پس از مدتي برداشته شده و به جاي آن ضريح چهارم نصب مي گردد. درحال حاضر اين ضريح در موزه مركزي آستان قدس رضوي در معرض تماشاي بينندگان قراردارد.

نكته12
ضريح چهارم ضريح ملمع يا ضريح طلا و نقره، معروف به شير و شكراست، اين ضريح در سال 1338 بر روي ضريح نگين نشان يا ضريح دوم نصب مي گردد.

نكته13
طراحي ضريح چهارم توسط مرحوم استاد حافظيان انجام يافته و تحت نظارت ايشان كار اجرا و قلمزني توسط مرحوم استاد هنرمند حاج محمد تقي ذوفن اصفهاني انجام گرفت.

نكته14
ضريح چهارم داراي 05/4 مترطول و 06/3 متر عرض و 90/3 ارتفاع و 14دهانه به نشان چهارده معصوم بوده است. اضافه بر بهره برداري از طلا و نقره و جواهرات

نكته15
پايه ها، ستونها، كتيبه هاي سيمين با نقش هاي مختلفي درنهايت مهارت قلمزني شده بود. بين هر دو زاويه ازپنجره هاي ضريح مقدس يك صفحه بيضي شكل از طلا، كه مجموعاً به هيجده عدد مي رسيد و هر يك به وزن تقريبي پنجاه مثقال بود احاديثي درباره فضيلت زيارت حضرت رضا عليه السلام به خط حاج شيخ احمد زنجاني معصومي كتيبه نوشته شده است .

نكته16
بر روي هر يك از دهانه هاي ضريح مقدس، از سمت پيش روي مبارك اسمي از اسماي چهارده معصوم عليهم السلام بر صفحه اي فيروزه نشان از طلا و بخط ثلث و بقلم مرحوم حاج شيخ احمد زنجاني معصومي مكتوب بود. در بالاي صفحات بيضي شكل، كتيبه اي از نقره بطور برجسته سوره مباركه هل اتي را به قلم همان كاتب دربرداشت.

نكته17
در چهار گوشه ضريح چهار خوشه انگور بعنوان نمادي از نحوه شهادت حضرت قرار داشت. بالاي كتيبه سوره مباركه «يس» و بر لب ضريح چهل و چهار برگ از نقره ملمع بين چهل و چهار گلدان ملمع نصب شده بود كه بر روي صفحه مدور و محدب هر يك از آنها اسمي از اسماي حسني الهي به طور برجسته و به خط ثلث و به رنگ سفيد در زمينه لاجوردي مكتوب بود.

نكته18
پس از گذشت بيش از چهل سال از نصب ضريح پيشين موجباتي همچون فرسودگي، و سست شدن پايه ها و ساختار ضريح و ساييدگي پوشش و روكشهاي نقره اي و طلايي آن، ساخت و نصب پنجمين ضريح را ضروري مي نمود.

نكته19
به دستور توليت آستان قدس رضوي آيه الله واعظ طبسي، از سال 1372 مطالعات و بررسيهاي مقدماتي ساخت ضريح آغاز گرديد، و بدنبال آن طرحهاي متعددي از طرف هنرمندان نامي كشور ارايه شد و نهايتاً توفيق طراحي ضريح نصيب استاد برجسته نگارگري كشور جناب آقاي فرشچيان گرديد.

نكته20
به منظور ساختن آخرین ضریح نخست بر اساس طرح موجود پايه ها و ساختار ضريح كه تركيبي از كار آهنگري و نجاري است توسط واحدهاي مربوطه در آستان قدس رضوي در نهايت استحكام انجام گرفت و ساختاري مركب از آهن و فولاد و چوب گردو براي نصب روكش ها و پوشش طلا و نقره ساخته شد.

نكته21
با آماده شدن طرح استاد فرشچيان كار قلمزني و زرگري و به عبارت ديگر اجراي طرح كه اساس كار ساخت ضريح و صورت پذيري آنست از تاريخ 12/11/75 تحت نظارت عاليه هنري استاد فرشچيان شروع شد و از ميان چند نفر از هنرمندان قلمزن همچنان توفيق كار قلمرني ضريح مطهر، نصيب استاد خدادادزاده اصفهاني گرديد.

نكته22
پس از چهار سال با كار بي وقفه روزانه و بعضاً شبانه و همچنين با كار متوسط روزانه شش نفر در كمال ظرافت و امتياز هنري و در نهايت صلابت و استحكام كار قلمزني پايان يافت و ضريح براي حمل و نصب آماده گرديد. از ويژگيهاي ضريح مطهر جديد، ضخامت پوشش نقره اي آن است كه حتي بعضاً به بيش از سه ميليمتر مي رسد.

نكته23
عمليات اجرايي برچيده شدن ضريح پيشين و نصب پنجمين ضريح از شامگاه روز شنبه 21/10/79، پس از مراسم غبار روبي آغاز گرديد، و با هماهنگي كامل نيروهاي فني- تخصصي مورد نياز بطور متوسط روزانه هفتاد نفر در سازماني منظم و منسجم با تقسيم كار و تعيين مسئوليت هر يك از بخشهاي عملياتي و مديران مربوطه طبق جدول زمان بندي شده، تحت مديريت جناب آقاي مهندس مهدي عزيزيان، مدير عامل سازمان عمران و توسعه حريم حرم امام رضا (ع) به مدت پنجاه روز جريان خودراطي نمود. كار بناي عشق و كعبه مقصود، و فراز آمدن معبد خورشيد در فضايي معنوي و شورانگيز آغازشد.

نكته24
محدوريت وقف به نصب بودن ضريح و عدم جواز شرعي انتقال آن از يك سو و از طرف ديگر، وجود موانع و مشكلات جدي فني و معماري بر سر راه استحكام سازي پايه هاي نصب ضريح جديد موجب گرديد تا پس از بررسي و مطالعات زياد چاره كار به انتقال ضريح به قسمت زيرين حرم مطهر و نصب محاذي اطراف مضجع شريف ديده شود.

نكته25
از جمله اقدامات اساسي ديگري كه همزمان با نصب ضريح مطهر صورت پذيرفت، بتون ريزي و كف سازي و مفروش نمودن كف حرم مطهر باسنگ هاي مرمر بسيار نفيس همراه با كانال كشي و برقراري سيستم تهويه و هوا دهي زميني و ديواري است، و نيز مرمت آيينه كاريها و كاشيكاريها و كتيبه هاي روضه منوره از جمله ديگر اقداماتي بود كه در جريان عمليات نصب ضريح به آن مبادرت شد.

نكته26
سنگ پلاك پيشين مضجع، كه مركب از 12 قطعه سنگ بود برداشته شده، به موزه مركزي آستان قدس رضوي انتقال يافت، و به جاي آن سنگ نفيس مرمر يكپارچه بطول 20/2 و عرض 10/1 و ارتفاع 90 سانت كه در نهايت جلا و صفا و زيبايي حجاري شده بود نصب گرديد.

نكته27
در اطراف ضريح مطهر به نشانه چهارده معصوم چهار ده دهانه به شكل محراب طراحي و اجرا شده است. سير نقش ها و جهت قوس هاي آن يكديگر را همراهي و تكميل كرده، و مدار يگانه آنها كه نهايتاً به مركز و نقطه واحدي مي رسد، تداعي كننده اصل اصيل عرفاني مشاهده وحدت در كثرت و كثرت در وحدت مي باشد، و نيز وحدانيت ذات باريتعالي و قائميت و بازگشت پذيري كائنات و ممكنات را به او متجلي مي سازد.

نكته28
در هشت لچكي چهار گوش ضريح مطهر، به سبك هنر اصيل ايراني، از گل آفتابگردان كه نمادي از شمس الشموس كه يكي از القاب امام رضا عليه السلام است نقش هايي تعبيه شده است. دراطراف ضريح مقدس گلهايي پنج و هشت برگي به نشانه خمسه طيبه و هشتمين امام طراحي و اجرا شده است.

نكته29
دو سوره مباركه «يس» و «هل اتي»، در بالاي ضريح مطهر بصورت كتيبه دور تا دور ضريح نوشته شده است. طول كتيبه بالايي يعني سوره مباركه «يس» داراي 66/17 وعرض 18 سانتيمتر و طول كتيبه «هل اتي» 76/16 و عرض آن 14 سانت مي باشد، هر دو كتيبه و ديگر خطوط بيروني و داخلي ضريح مطهر كه مشتمل بر آياتي از كلام الله مجيد و اسماي حسني الهي و نام هاي حجج خداوندي است، در كمال قوت و استحكام توسط خوشنويس نامي جناب آقاي موحد نوشته شده است.

نكته30
براي اولين بار پوشش داخلي ضريح مطهر، سقف و ديوارهاي آن با نقش و نگارها و كتابت اسماء الهي، با خاتم كاري يه طرز بسيار بديع و زيبا تزيين يافته است. طراحي نقوش داخل ضريح مطهر، توسط استاد فرشچيان انجام يافته، و اجرا و يا خاتم كاري توسط استاد هنرمند كشتي آراي شيرازي و همكارانشان صورت پذيرفته است.

نكته31
ضريح مطهر جديد حدود 12 تن وزن داشته، ضخامت پوشش نقره اي و طلايي آن و اتصال روكش هاي بدون پيچ يكي از ويژگیهای اين ضريح است. طول ضريح 78/4 و عرض آن 37/3 و ارتفاع آن با محاسبه سنگ پايه 96/3 متر مي باشد.

نكته32
حرم مطهر مجموعه اي است تقريباً مدور، كه مركز آن مضجع منور امام ابوالحسن الرضا(ع) قرار دارد.همچنین حرم مطهر كه گنبد درخشان و طلايي برفراز آن قرار دارد، تقريباً در مركز بناهاي آستان مقدس واقع شده، و از نقطه نظر معماري و هنري بسيار بديع و استوار، و زيبا ودل انگيز است.

نكته33
سالانه در این حرم مطهر بیش از 700 هزار مهر نماز مورد استفاده و جایگزین مهرهای شکسته و کثیف می شود.

نكته34
نام های حرم مقدس امام رضا(ع) به ترتیب ذیل می باشد:
آستان ملائك پاسبان- ارض اقدس- بقعة مباركه- حرم مطهر- روضة رضويه- روضة مقدسه- روضة منوره- عتبة عاليه - قبلة هفتم- كعبة آمال- مرقد ملكوتي- مرقد منور- مضجع شريف- معين الضعفاء.

نكته35
سقف حرم داراي دو پوشش است، پوشش اول : كه از زير مشهود است، به صورت مقعر و مقرنس بوده، ارتفاع آن از سطح حرم تا نقطه پاياني سقف 80/18 متر مي باشد، و پوشش دوم: همان لايه خارجي گنبد مطلي است.

نكته36
حرم مطهر تقريباً به شكل مربع بوده، و مساحت آن پس از توسعه يي كه پس از انقلاب اسلامي انجام شد، به 139 متر مربع بالغ شده است، سطح حرم با سنگ مرمر مفروش گرديده، و تمام ازاره دور حرم با كاشي هاي ممتاز و ظريف چيني مانند، با رنگ هاي بسيار دلپذير، مشهور به كاشي هاي سنجري مزين شده است، بر روي اين كاشي ها آيات قرآن و احاديث معصومين(ع) با خط رقاع و ثلث، همراه با نقش هاي اسليمي نوشته و تزئين يافته است.

نكته37
از طريق چهار صفه يا ممر حرم مطهر، با رواق هاي اطراف اتصال يافته، و زائرين از طريق آنها حضور حضرت تشرف حاصل مي نمايند.پيش از اين، در ضلع جنوبي حرم مطهر (پيش روي مبارك)، دو محراب بسيار نفيس و ممتاز از جنس كاشي چيني نصب بوده، كه پس از توسعه به لحاظ قدمت و نفاست، به موزه آستان قدس منتقل شده است.

نكته38
حرم مطهر در اوايل قرن ششم يعني دوران سلطان سنجر سلجوقي، با كاشي هاي بسيار نفيس تزيين يافته، و وجود تاريخ 612 هجري قمري، كه بيانگر دوران سلطنت سلطان محمد خوارزمشاه مي باشد، گوياي اقدامات و فعاليت هايي است، كه در اين زمان، در زمينه توسعه و مرمت ابنيه حرم مطهر انجام يافته است.

نكته39
حرم پاك امام، اضافه بر جلال معنوي و جذبه روحاني، و زيبايي و شكوه معماري، مزين به برخي از نفايس و مآثر ارزشمند است، تعدادي از هداياي بزرگان و حكمرانان گذشته، در قاب هايي تعبيه شده، در مكان هايي از حرم مطهر، در برابر ديد زائران قرار دارد. اين جواهرات و نفايس كه در هشت قاب چيده شده، شامل 104 قلم اشياي مختلف است .قديمي ترين آنها سليمانيه هايي است، با دور نقره، مربوط به 550 سال قبل، و ديگر شمشيري جواهر نشان و خنجر الماس نشان، و مرواريد و تسبيح و انگشترهايي از الماس و برليان درشت.

نكته40
گنبد حرم از آجر ساخته شده، و سپس روي آن را با الواح مسي، كه روكشي از طلا دارد پوشانده اند، تذهيب اين گنبد براي آخرين بار در سال 1010 تا 1016، در زمان شاه عباس صورت گرفته، و به طوري كه از گفته هاي محققان بر مي آيد، رويه و سطح اين گنبد پيش از آن كاشيكاري بوده است.

منبع:http://www.kanoonparvaresh.com/emamreza/index.htm

کانال عصر ایران در تلگرام

تماشاخانه