جريانات و نحله هاي سياسي امروز ايران را مي توان به روش ها و عناوين مختلف دسته بندي و نامگذاري كرد. بر همين اساس دسته بندي ها و نامگذاري هاي مختلف از آنان صورت گرفته ولي پرواضح است كه بعضي از جريانات سياسي براي آنكه براساس «واقعيت» نامگذاري نشوند پيشاپيش به خلق دسته بندي هايي روي آورده و به تبليغ آن پرداخته اند و بايد گفت در اين هدف موفق هم شده اند.

به گمان اين قلم دسته بندي جريانات و نحله هاي سياسي معاصر ايران به چپ و راست، راديكال و محافظه كار، خط امام و غيرخط امام، اصلاح طلب و اصولگرا، هوادار آزادي و هوادار استبداد، دمكراتيك و غيردمكراتيك، طرفدار دولت و طرفدار بخش خصوصي، توسعه گرا و عدالت گرا، افراطي و معتدل، ايدئولوژيك و عملگرا، آرمانگرا و واقعگرا، ايده آليست و رئاليست، انقلابي و غيرانقلابي، طرفدار سرمايه دار و طرفدار محرومين، نخبه گرا و توده گرا، انتخابي ها و انتصابي ها، آمريت گراها و انتخاب گراها، ملي گراها و اسلام گراها... نمونه هايي از اين انحراف مي باشند.

با بررسي اين موارد و موارد ديگر مشاهده مي كنيم كه هيچكدام از اين دسته بندي ها از جامعيت لازم برخوردار نيستند و در جاي خود متناقض نيز مي باشند. علاوه بر آن در بسياري از موارد نمي توان افراد را به يكي از دو سر قضيه نسبت داد. از همين رو بنظر مي آيد براي تحليل نحله ها و جريانات سياسي ايران بايد چارچوب ديگري ارائه نمود. اين مقاله براساس ارائه كردن اين چارچوب- در حد پيشنهادي قابل مطالعه- نگاشته شده است.

حضرت امام خميني يك جمله آشنا، معروف و كليدي دارند: «ما سر اسلام دعوا داريم» منظور حضرت امام اين است كه همه حركت رهبري و مردم در انقلاب اسلامي براي پياده كردن اسلام بوده است و بايد اضافه كرد كه وجه تمايز اين نظام و «ايران امروز» در همين يك عبارت يعني «نظام اسلامي» در جهاني پر از نظام هاي غيراسلامي معنا پيدا مي كند. به عقيده اين قلم همين موضوع بايد محور و مدار دسته بندي نحله هاي فكري در ايران معاصر قرار بگيرد. ما بايد چارچوبي ارائه دهيم كه در آن نسبت جريانات با موضوع «پياده كردن حدود و قوانين و سنن اسلامي» مشخص باشد. هر چارچوب ديگري غير از اين- حتماً- در تحليل جريانات سياسي امروز ايران بطور كلي ناكارا و يا تا حد بسيار زيادي ناكارا خواهد بود.

اما پيش از اين بايد تاكيد كنيم كه در اين بررسي مراد از اسلام آن نگرش از اسلام است كه براساس آن اين نظام اسلامي شكل گرفته است و صدالبته اين نگرش- يعني نگرش حضرت امام خميني- نگرش غالب فقهي، كلامي و حكومتي شيعه نيز هست. اگر اين مبنا را مد نظر قرار دهيم مي توانيم جريانات و نحله هاي سياسي معاصر ايران را به سه دسته مذهبي، غيرمذهبي و نيمه مذهبي تقسيم نماييم و هر جمعيت و حزبي را -فقط- در يكي از اين دسته بندي ها جاي دهيم.

1- جريانات سياسي مذهبي. اين عنوان شامل آن دسته از احزاب، جريانات، جبهه ها و شخصيت ها مي شود كه برنامه ها، خواسته ها و نگرش هاي خود را براساس پياده كردن قوانين و نگرش هاي اسلامي قرار داده اند و در همه عرصه ها نگرش ها و قوانين اسلامي را پاسخگو مي دانند و بطور مطلق از اسلام و رهبري اسلامي تبعيت دارند.

با اين وصف اگر گروهي -به لحاظ نگاه عرفي- صددرصد مذهبي و انقلابي باشد ولي -مثلا-ً در اقتصاد به گونه رايج در محيط هاي غيراسلامي عقيده مند باشد و يا براساس آنها رفتار نمايد اين را نمي توانيم در چارچوب «گروه هاي مذهبي» قرار دهيم و يا اگر گروهي در نگرش به حكومت و حاكم ديني به گونه اي عمل كرد كه از عمل او نوعي جداگرايي ملاحظه شود، آن را نمي توان در طيف مذهبي ها جاي داد. البته اين سخن هرگز به اين معنا نمي باشد كه دايره مذهبي بودن ضيق است و انديشه هاي مختلف را به آن راه نيست. بلي اگر اينطور باشد اين قشري گري و تحجر است.

براساس نگرش حضرت امام خميني(ره) و نگرش خلف صالح او حضرت آيت الله خامنه اي اسلام در فقه آن -كه بسيار ارجمند است- نيز محدود نمي شود و فقيه محور است نه فقه محور. «جريان سياسي، مذهبي» خود از نحله هاي مختلف شكل مي گيرد چرا كه هركدام ممكن است براي پيشبرد جامعه و انديشه اسلامي راهكاري -منطبق با حاق مكتب- ارائه دهد. مراد ما اين است كه يك مسلمان و يك جريان نمي تواند با درپيش گرفتن راه حلهاي مقابل مكتب نيز اسلامي خوانده شود.

2- جريانات سياسي غيرمذهبي. اين دسته از جريانات و نحله ها كاري به اسلام ندارند و يا تلاشي در نقطه مقابل آن دنبال مي كنند. حزب توده، جبهه ملي، منافقين خلق، سلطنت طلب ها از جمله اين جريانات محسوب مي شوند.

3-جريانات سياسي نيمه مذهبي. مي توانيم آن دسته از نيروهاي سياسي كه در مواجهه با اسلام به شيوه «نومن ببعض و نكفر ببعض» عمل مي كنند را در اين دسته قرار دهيم.

در همان حال بايد توجه داشت كه بعضي از گروههاي سياسي از اسلام بعنوان وسيله استفاده مي كنند و نه هدف و اين را با صراحت گفته اند-مانند نهضت آزادي- و يا در رفتار ثابت كرده اند- مثل حلقه كيان-، اين ها را نبايد «نيمه مذهبي» خواند اين ها اساساً غيرمذهبي هستند كمااينكه شما نمي توانيد هيچ نشانه اي از مذهب را در اهداف و اصول آنان پيدا نمائيد ولي مي توانيد در لابلاي سخنان و مقالات آنان كلماتي راجع به اسلام، قرآن، اهلبيت و حكومت ديني پيدا كنيد كه اين در واقع كاريكاتوريزه كردن اسلام است.

جريانات نيمه مذهبي شامل آن دسته از جريانات مي شوند كه واقعاً در نيمي از افكار، نگرش ها و اهداف آنان اسلام و حاكميت اسلامي وجود دارد و به نوعي براي آن اصالت قايل هستند و به همين ميزان مرزبندي هايي با جريان غيرمذهبي دارند. اما مختصات اين گروه و سرنوشت آنان چيست؟ در اين مجال كوتاه تنها به چند مورد اشاره مي شود:

1-جريانات نيمه مذهبي از عنوان گذاري خود به «اسلامي» پرهيز مي كنند و يا آن را مهخر مي اندازند. آنان نوعاً از عناوين ديگري كه كاملاً با جريانات سكولار مشترك مي باشد استفاده مي كنند؛ مثل «ملي»، «ايران»، «ايران اسلامي» و «سازندگي». بعضي از اين جريانات در شرايط اول انقلاب كه خودي ها عناوين مشترك را نمي پذيرفتند از عناوين مذهبي استفاده كردند ولي بعدها ضمن آنكه بارها درصدد تغيير آن برآمدند در رفتار خود مذهب را كاملاً به حاشيه بردند؛ مثل «مجاهدين انقلاب اسلامي»، «انجمن هاي اسلامي دانشجويي»، «كميسيون حقوق بشر اسلامي» و «تحكيم وحدت». همين ها وقتي خواستند شاخه اي جديد ايجاد كنند از به كار بردن اسلام در عنوان تشكل جديد پرهيز كرده و يا آن را موخر كردند مثل: «جبهه اصلاحات»، «جبهه دمكراسي خواهي»، «جبهه وفاق و كارآمدي»، «مشاركت ايران اسلامي»، «حزب اعتماد ملي» و «حزب عدالت و توسعه».

2-جريان نيمه مذهبي پس از انقلاب به لحاظ زمان پيدايش به سالهاي آغازين دوره سازندگي بازمي گردد. شايد تولد روزنامه همشهري توسط غلامحسين كرباسچي در سال 1371 و حذف حساسيت هاي مذهبي و انقلابي در اين روزنامه نقطه آغاز باشد و البته بعدها رسانه هاي ديگري كه بزرگترين آنها موسسه مطبوعاتي ايران بود نيز شكل گرفتند زماني كه اين بذر به بار نشست حزب كارگزاران سازندگي در زمستان سال 74 با حضور مديران دست اندركار همان جريان فرهنگي اعلام موجوديت كرد و البته عناصر خاصي از سازمان مجاهدين انقلاب اسلامي نيز در همان ايامي كه همشهري پا به عرصه وجود گذاشت با افزودن نام «ايران» به عنوان سازمان فعاليت پنهاني خود را علني كردند. اين جريانات تنها يك تفاوت با جريان مشابهي كه در خارج از نظام كار مي كردند داشتند و آن بودن در بخشي از مصادر كشور در دهه اول انقلاب است وگرنه از نظر سوگيري سياسي، فرهنگي با آن جريان مو نمي زنند.

3- جريان نيمه مذهبي در سلوك اجتماعي به سمت جريان غير مذهبي كشش بيشتري دارد تا همگرايي با جريان مذهبي. از همين رو اگر به اين دسته از گروهها و جريانات سياسي بنگريد، در اكثر و يا قريب به اتفاق موضوعات و سوژه ها آنان را همسان با جريان غير مذهبي مي بينيد. علاوه بر آن كافي است كه به عناصر تشكيل دهنده احزاب نيمه مذهبي بنگريم و ارتباطات خارجي آنها را زير نظر بگيريم تا مشخص شود كه با آلوده ترين حلقه از طيف غير مذهبي مرتبط هستند و در همان حال رغبتي به دوستي با شريف ترين عناصر طيف مذهبي نيز ندارند. با اين وصف نيمه مذهبي ها در طي مسير به غيرمذهبي ها مي رسند نه به مذهبي ها.

4- جريانات نيمه مذهبي تلاش زيادي مي كنند تا «نوگرا» شناخته شوند. اين موضوع به چند دليل صورت مي گيرد؛

اولاً آنها احساس مي كنند در ميان نيروهاي مذهبي قادر به جذب هوادار نيستند پس تا حد زيادي حساب كار خود را با جاي ديگري مي بندند؛

ثانياً آنها احساس مي كنند در ميان جريان غير مذهبي نيروهاي زيادي هستند كه به لحاظ عقايد شخصي و ديدگاههاي كلي نمي خواهند غير مذهبي باشند و از اينكه با خدا و مذهب بطور كلي كاري نداشته باشند وحشت دارند، لذا اين ها گمان مي كنند با يك بازي و نماسازي مذهبي مي توانند اين دسته از نيروها را جذب نمايند .

ثالثاً اين هابه تجربه دريافته اند به محض آنكه به طيف غير مذهبي نزديك مي گردند از همكاري مطلوب رسانه هاي خارجي و جريانات بين المللي بهره مند مي شوند پس به نفع خود مي دانند كه با طيف غير مذهبي همگرايي نشان دهند. به همين دلايل اگر شما به فلان روزنامه كه يك روحاني با سابقه انقلابي نيز در رأس آن است، نظري بياندازيد، مي بينيد كه در آن دفاع از مقولات ديني و انقلابي كاملاً حذف شده و در مقابل برجسته سازي نقاط ضعف نظام و دولت و نيز دفاع از آن دسته از نيروهاي مرتبط با جريان دشمن كه تحت تعقيب نظام هستند در دستور كار قرار دارند و اين حكايت همه اين جريانات و طيف هاي غير مذهبي است. در اين ميان موضوعات ديگري هم وجود دارند كه در حوصله اين يادداشت نيست.