۰۹ فروردين ۱۴۰۳
به روز شده در: ۰۹ فروردين ۱۴۰۳ - ۱۲:۴۰
فیلم بیشتر »»
کد خبر ۱۹۲۰۰۵
تاریخ انتشار: ۱۴:۴۷ - ۱۳-۰۹-۱۳۹۰
کد ۱۹۲۰۰۵
انتشار: ۱۴:۴۷ - ۱۳-۰۹-۱۳۹۰
قاسم منصور آل کثیر

ایران کشوری متنوع از لحاظ فرهنگی است و تنوع قومی (ترک، بلوچ، فارس، گیلکی، عرب، لر، مازنی و...)، مذهبی، زبانی و حتی نژادی در کنار گونه‌گونی فرهنگهای محلی بستر فرهنگی متنوع و متفاوتی را ایجاد نموده‌ است که در کنار یکدیگر زندگی می‌نمایند. بنابراین پدیده‌ای چون تعزیه که در ارتباط مستقیم مادی و معنوی با توده ی عوام ارتباط دارد در سطحی کوچکتر در همنشینی با این فرهنگها و خرده‌ فرهنگهای داخل کشور به مرور زمان فاکتورهایی از فرهنگ آن منطقه را در خود حل و فاکتورهایی نیز بدانها بخشیده ‌است و در مجموع در آمیزشی فرهنگی دچار تغییرات متفاوتی شده و در خروجی حاصل از این تعامل، فرمهای متنوعی ایجاد نموده‌ است که رنگ و بوی آن منطقه را می‌توان به راحتی در آن حس نمود.

تعزیه مراسمی آیینی نمایشی است که در جغرافیای فرهنگی ایران کنونی برخلاف سایر مناطق شیعه‌نشین وجوه دراماتیک برجسته تری یافته است.

تعزیه یا شبیه خوانی نوعی نمایش مذهبی و سنتی - شیعی، که درباره به شهادت رسیدن امام حسین (ع) و مصائب اهل بیت است. در خوزستان نیز عرب های خوزستان همچون دیگر شیعیان کشورمان مراسم تعزیه خوانی با زبانی منطبق با فرهنگ خودشان یعنی به زبان عربی برگزار می کنند.

تعزیه عربی در خوزستان

اولین شبیه خوانی عربی در ایران در خوزستان شکل گرفت، برپایی شبیه خوانی در بین عرب‌های خوزستان در شهرحر با نام قدیمی و محلی (بیت چریم) شکل گرفت. شهر حر در شمال شرق شوش و از توابع این شهرستان است که در حاشیه رود خانه دز و مسیر آن در 20 کیلومتری جاده اهواز اندیمشک می باشد. از آنجایی که اهالی این مردم عرب هستند، مراسم تعزیه را نیز به زبان عربی اجرا می کنند.

مراسم شبیه واقعه کربلا وعزاداری امام حسین دراین منطقه ریشه تاریخی دارد، طبق تحقیقات محلی ابتدا این مراسم توسط شیخ فرحان، شیخ غافل و شیخ فارس ابن شیخ سالم ازقبیله آل کثیر تیره بیت کریم (بیت چریم) بر پا می شده است.

برای آشنایی بیشتر با تاریخچه و جزئیات برپایی این مراسم به این دیار رفتیم تا به صورت مستقیم با اهالی و بانیان این مراسم گفتگو کنیم. اهالی قدیمی بیت چریم در رابطه با تاریخچه این مراسم می گویند: شیخ غافل سال (۱۲۲۴هجری قمری مصادف با ۱۱۸۱ هجری خورشیدی) به همراهی شخصی روحانی بنام شیخ حسین به قصد زیارت عتبات عالیات به عراق سفر کرده و به شهر حله می رسند. به علتی که زمان این سفر مصادف با ماه محرم الحرام  بود، مراسم عزاداری شبیه یا تعزیه گردانی را در آن شهر مشاهده نمود و شیخ غافل تمایل خود را به برپایی این نوع تعزیه در منطقه خود را به شیخ حسین ابراز نمود و از وی خواست نسبت به یادگیری و یادداشت شعرهای آن اقدام کند.

 شیخ حسین نیز تمامی دیالوگ‌ها را مکتوب و تصاویر و نحوه‌ی برگزاری شبیه خوانی را به خاطر سپرد. در سال بعد شیخ غافل به همراهی شیخ حسین اقدام به برگذاری این مراسم در منطقه خود کردند. آوازه ی اين عزاداري به سرعت منتشر شد وسال به سال برشهرت آن افزوده گشت وقبايل همجوار بیت چریم منتظر حلول ماه محرم الحرام مي شدند تا درمراسم عزاداري شبیه خوانی شركت كنند. مردم آن مناطق می‌گویند: برخی ازآنها از روزهفتم ماه محرم به روستا مي‌آمدند و فرزندان روستا در اين مدت ميزبان آنان بودند.

 ملک حیدری آل کثیر نوه‌ی شیخ خلف که در زمان جوانی عکاس این مراسم بود می گوید: در حدود 30 سال پیش با وجود کمبود امکانات مردم آن روستا منجمله خود من اقدام به تهیه گزارش تصویری از مراسم می کردیم به طوری که تصاویر سیاه و سفیدی از شبیه خوانی آن زمان در دست است. ایشان در رابطه با تاریخچه این مراسم گفت: بعد از شيخ غافل فرزندش شيخ علي رهبري قبيله را به عهده گرفت.

 شیخ علی نیز گویا به دینداری معروف بوده بطوری كه باستان شناس فرانسوي مادام ديولافا در كتاب کاوش های شوش مي گويد: شيخ علي مردي متدين و نسبت به دينش متعصب بود. در شبیه خوانی های قدیم بعضی از خانواده ها به صورت موروثی کار تعزیه خوانی را دنبال می کردند و گاه کل یک گروه تعزیه خوان از اعضای یک خانواده بودند. در شبیه خوانی شهر حر (بیت چریم) نیز چنین بود که بعد از شیخ علی مدیریت مراسم شبیه خوانی به فرزندش شیخ حیدر و پس از آن به شیخ خلف بن حیدر آل کثیر رسید.

سرانجام شیخ خلف و ادامه مراسم به دست ستاد برگزاری شبیه‌خوانی

سرانجام شیخ خلف در سال 1353ه.ش و در روز عاشورا به هنگام اقامه شبيه پايش به کابل برق برخورد كرد و به زمين افتاد و زمین گیر شد و بعد از4  ماه كه در بستر بيماري بود دار فانی را وداع گفت.

آقای حرمشاهی 63 ساله و دارای بیش از 10 سال سابقه بازیگری در مراسم شبیه‌خوانی که همکنون مدیریت مراسم تعزیه در شهر حر را بر عهده دارد در رابطه با ادامه مراسم بعد از شیخ خلف بیان کرد که: بعد از شیخ خلف بود که برگزاری مراسم شبیه خوانی از حالت موروثی خود خارج شد و به دست ستاد برگزاری شهر حر رسید، بعد از اینکه بین اعضای ستاد برگزاری شبیه خوانی شهر حر(بیت چریم) اختلاف پیش آمد برای جلوگیری از درگیریهای احتمالی این مراسم به مدت 4 سال پیاپی تعطیل گردید.

تعطیلی شبیه خوانی در بیت چریم و برپایی شبیه خوانی در روستای سید محمد تفاخ
در این مدت که مردم منطقه ارتباط معنوی خاصی با شبیه خوانی برقرار کرده بودند خلاء مراسم را در ایام محرم احساس می کردند .

در همین موقع، کمی آن سوتر از بیت چریم شخصی با نام عزیز هلاکوپور که یکی از نوادگان شیخ حیدر بود در یکی از روستاهای مجاور که روستای سید محمد تفاخ (الهدامة) نام دارد به همت تعدادی از اهالی آن روستا تصمیم به برپایی مراسم شبیه خوانی در روستای خود گرفتند.

 این روستا در ۲۰ کیلومتری شمال شهرستان شوش، و بین منازل مسکونی شرکت قندهفت تپه و روستای بیت تتر واقع شده است. عزیز هلاکوپور در محرم سال 1366 این مراسم را در روستایشان برپا کرد. هلاکوپور که همکنون 87 سال سن دارد، در حدود 15 سال در شهر حر نقش‌های حضرت سکینه را در کودکی و نقش حضرت ام کلثوم را در جوانی ایفا می کرد.

ایشان در ارتباط با چگونگی اجرای این مراسم در روستایشان اشاره کرد: من در دوران نوجوانی در مراسم شبیه‌خوانی شهر‌حر(بیت‌چریم) نقش‌هایی ایفا می‌کردم و تجربه‌ی من در این مراسم و همچنین استفاده از کتاب‌هایی که در زمینه‌ی تعزیه خوانده بودم باعث تکمیل نسخه‌های دیالوگ بین بازیگران شد.

از سرگیری مجدد شبیه خوانی در شهر حر (بیت چریم)

پس از آنکه مراسم شبیه خوانی در روستای سید محمد تفاخ اجرا شد، شهر حر (بیت چریم) نیز بعد از 4 سال تعطیلی (از سال 64 تا 67) مجددا مراسم شبیه‌خوانی را اجرا کردند، از آن موقع تا کنون رهبری اجرای مراسم را شخصی با نام سید حمید حرمشاهی مدیریت می‌کند. ایشان نیز همچون ملا عزیز هلاکوپور پیش تر در مراسم شبیه خوانی بیت چریم نقش ایفا می کردند. همکنون شبیه خوانی در میدان قدیمی شهر حر و در روستای سید محمد تفاخ نیز در میدانی در ابتدای روستا برپا می شود. جمعیت شرکت کنند در این مراسم حدود 7 الی 8 هزار نفر می باشد. این مراسم در شهر حر و روستای سید محمد تفاخ به صورت شبیه‌خوانی حضرت زینب و امام سجاد(ع) در ظهر تاسوعا از ساعت 2 ظهر الی 6 عصر و شبیه‌خوانی شهادت امام‌حسین و یارانش در صبح عاشورا از ساعت 6 صبح شروع و تا ساعت 3 ظهر ادامه می یابد.

مشکلات تعزیه گردانان

به نظر می رسد که در گذشته برای برپایی مراسم مشقت‌های فراوانی بوده، یکی از مشکلات نگه‌داری ادوات و ابزار مراسم بود که در گذشته شيخ علي در زمان رهبري شبیه خوانی، بنايي معروف به حسينيه را در كنار رود خانه دز ساخت كه معماري آن همانند مساجد بود كه در آن آلات و وسايل شبيه خوانی مانند شمشيرها، نيزه‌ها و ابزاری كه به نام دوائر معروف بودند نگهداري مي‌شد.

سرتیب و سرهنگ هلاکوپور از روستای تفاخ فرزندان ملا عزیز هلاکوپور که به ترتیب 42 و 43 ساله هستند هر کدام حدود 22 سال است که در مراسم روستایشان نقشهای شمر، عمر بن سعد و حضرت عباس (ع) را ایفا می کنند. آنها در رابطه با مشکلات اجرای این مراسم در گذشته به کم سوادی تعدادی از بازیگران که نقش‌هایی را ایفا می کردند اشاره کردند. تعدادی از بازیگران به دلایل و مشکلات مختلف 2 الی 3 نقش را ایفا می کردند. که تا کنون نیز این چند نقشی دیده می شود، سرهنگ هلاکوپور دلیل اصلی چند نقشی را عدم احاطه کامل و ایفای نقش دیگر اشخاص در بازیگری و همچنین ادبیات فصیح و مشکل عربی می داند.

 جالب تر آنکه تمام بازیگران این روستاها هیچ کدام پیشینه‌ای در کارهای هنری و تئاطری نداشته و ندارند، می توان به کودکان کم سن و سال اشاره کرد که در مراسم نقش‌های مهمی را ایفا می کنند و روبروی چشم صدها و هزاران نفر نقش خود را به راحتی و طوری ایفا می کنند که اشک را بر دیدگان تماشاگران جاری می کنند.

نقش دختران در تعزیه گردانی

فاطمه هلاکوپور که همکنون 16 سال سن دارد در حدود 6 سال نقش حضرت رقیه را بازی می کرد او نیز در رابطه با اجرایش در مراسمی که جمعیت چند هزارنفری شرکت داشتند می گوید: نمی دانم چگونه می توانستم به طور زنده، آن هم در جلوی این همه جمعیت نقش ایفا کنم، معتقدم که عشق به امام حسین و اهل بیت بود که من را به این کار وا داشت.

تاثیرات مراسم تعزیه گردانی به نقل از اهالی آن دیار

سرتیب هلاکوپور که هم بازیگر و از روحانیان این منطقه است در رابطه با تاثیر این مراسم گفت: اگر ما همین مراسم را با حمایت بیشتر ارگانها حفظ کنیم می توانیم از هر جای دنیا مخصوصا کشورهای عربی همسایه نیز جذب تماشاچی و تبلیغ فرهنگ تشیع اسلامی کنیم. البته در این اواخر با ثبت ملی شبیه خوانی توجه به آن نیز بیشتر شد. این مراسم حتی استعداد جذب توریست را دارد.

تعزیه در هر منطقه فرهنگی گنجینه‌ای از عناصر فرهنگی آن منطقه را در خود دارد. در این مناطق گنجینه ادبی یا همان گنجینه ادبیات فصیح عربی، گنجینه اخلاقی و گنجینه هنری - نمایشی را در خود جای داده است. به تعبیر دیگر این مراسم توانسته ارتباط ناگسستنی با مشارکت کننده‌هایش برقرار کند که علارغم ورود مدرنیته و سست شدن اعتقادات مردم از یکسو و همینطور ورود ابزار و مدیوم‌های جدید نمایشی-سرگرمی که در وجه نمایشی زمینه‌های حضور تعزیه را به عنوان مراسمی آیینی - نمایشی تضعیف نموده‌است، نتوانسته این پدیده‌ی فرهنگی را محو نماید.

پدیده فرهنگی ای که توسط افراد غیر متخصصی در حوزه نمایش ایجاد شده و تمام نظام تئاتر را همچون لغت، لحن، حالت چهره، ژست، حرکت، گریم، مدل مو، لباس، وسایل صحنه، دکور، موسیقی و جلوه‌های صوتی  را به شکلی مطلوب اجرا می کنند.



قاسم منصور آل کثیر
Alkasir_khoneifar@yahoo.com
ارسال به دوستان
وبگردی