آینده سوریه

عصر ایران؛ هومان دوراندیش - تشدید بحران سیاسی در سوریه، در کنار تشتت درونی طرفین درگیر، تجزیه و تحلیل اوضاع سوریه بحران زده کنونی را به مساله ای غامض در خاورمیانه امروز بدل کرده است.

حسین سلیمی، استاد روابط بین الملل دانشگاه علامه طباطبایی، در گفتگو با عصر ایران به بررسی رابطه اپوزیسیون رژیم سوریه با قدرت های منطقه ای و بین المللی و تاثیر این قدرت ها در رویکرد سیاسی مخالفان رژیم بشار اسد پرداخته است.

 سلیمی، سلفی ها را به دلیل برخورداری از اسلحه، تاثیرگذارترین گروه اپوزیسیون سوریه می داند و ماهیت غیردموکراتیک کنش سیاسی آنها را، یکی از عوامل موثر در پارادوکس های سیاست خارجی آمریکا، اروپا، اسرائیل و ترکیه در قبال تحولات داخلی سوریه می داند. 


مطابق برخی از گزارش ها، اپوزیسیون رژیم سوریه دچار تشتت شده است. علل این امر را چه می دانید؟

جامعه سوریه دچار نوعی قطب بندی شده است. جدا از اپوزیسیون رژیم سوریه، در این جامعه شکافی جدی بین علوی ها و مسیحی ها با اهل سنت پدید آمده است. اهل سنت هم به دو گروه کلان سلفی ها و نیروهای مدرن تقسیم می شوند. این قطب بندی شدید در جامعه سوریه، به درون اپوزیسیون سوریه هم راه یافته است. تا حالا رهبری شورای مقاومت ملی سوریه دو بار عوض شده است و رفتارها و حتی استراتژی اپوزیسیون سوریه هم دچار تشتت شده است.

 در بین مخالفان بشار اسد، برخی ها گرایش بیشتری به روش های مسالمت آمیز دارند و برخی دیگر اما به استفاده از اسلحه تمایل بیشتری نشان می دهند. حتی بعضی از گزارش ها نشان می دهد که در پاره ای از عملیات های نظامی اپوزیسیون سوریه، رد پای القاعده هم دیده شده است. البته این به این معنا نیست که اپوزیسیون رژیم سوریه مبتنی بر القاعده است اما به هر حال، رد پای القاعده هم در میان آنها دیده شده است. این ها همه نشانه چندگانگی در اپوزیسیون سوریه است.

الان جهان غرب در بین لایه های گوناگون اپوزیسیون سوریه، از جریان خاصی حمایت می کنند یا اینکه هنوز وارد این مرحله نشده اند؟

به نظر من، جهان غرب هنوز وارد این مرحله نشده است. سیاست خارجی آمریکا و اروپا با پارادوکسی مواجه است که به طور خلاصه عبارت است از حمایت اعلام شده آنها از دموکراسی در خاورمیانه در عین حمایت از اپوزیسیونی که اعتقاد چندانی به دموکراسی، حقوق بشر و روش های مسالمت آمیز ندارند.

آیا جهان غرب می تواند از نیروهای غیر دموکراسی خواه برای کنار گذاشتن حاکمان غیر دموکرات خاورمیانه استفاده کند ولی بعداً شرایطی را ایجاد کند که این نیروها قدرت سیاسی را از طریق انتخابات بدست نیاورند؟

این کار، کار دشواری است. در بحث از تحولات اجتماعی، همواره این بحث مطرح بوده است که تحولات برآمده از روش های خشونت آمیز، نمی تواند زمینه ساز فضای سیاسی مسالمت آمیز و دموکراتیک باشند. گروههایی که اعتقادی به دموکراسی ندارند و عملکرد خشونت آمیز دارند، نمی توانند جاده صاف کن دموکراسی در کشور خودشان باشند.

 بنابراین اگر جامعه بین المللی واقعاً به دنبال اصلاح وضع سیاسی خاورمیانه است، نباید از گروههای خشونت جو حمایت کند. دموکراسی طبیعتاً از مسیر رفتارهای دموکراتیک حاصل می شود. باید روش هایی مثل ایجاد سازش، ایجاد دولت های فراگیر، مذاکرات گسترده، برگزاری انتخابات با کمک مراجع بین المللی و ... می تواند در این زمینه موثر باشد. آنچه امروز در سوریه در جریان است، در هر صورت ممکن است نتیجه دموکراتیکی نداشته باشد.


 هیچ معلوم نیست که پیروزی گروههای سلفی به دموکراسی در سوریه بینجامد. از سوی دیگر، معلوم نیست که سرکوب کامل این گروهها نیز به صلح و امنیت پایدار در سوریه منجر شود. راه حل اصولی، ایجاد فضای گفتگو بین مخالفان و دولت و یافتن مکانیسم های مسالمت آمیز گروهها، قومیت ها و مذاهب مختلف برای ایجاد شرایط سیاسی جدید در سوریه است. در غیر این صورت، ممکن است ناامنی متداومی در برقرار باشد که طبیعتاً این وضع آثار خودش را بر منطقه خاورمیانه هم بر جای خواهد گذاشت.

اگر اپوزیسیون سوریه درخواست برکناری بشار اسد را تعدیل کند و آن را به بعد از انتخابات آزاد در سوریه موکول کند، این امر به سود دموکراسی در سوریه است یا فقط به بشار اسد زمان می دهد که بساط مخالفان را برچیند؟

هر دو حالت ممکن است. ولی به نظر می رسد که این گروهها تنها بازیگران موثر در قصه سوریه نیستند. یعنی بازیگران منطقه ای و بین المللی هم نقش موثری دارند. پشتیبانی های مالی و تسلیحاتی گروههای مخالف، توسط قدرت های منطقه ای صورت می گیرد. اگر قدرت های منطقه ای و بین المللی تحولات مسالمت آمیز را بپذیرند، ممکن است اپوزیسیون سوریه هم به پای مذاکره رضایت دهد.

جهان غرب از یکسو خواستار برکناری بشار اسد است و از سوی دیگر، حمایتی را که نثار اپوزیسیون لیبی کرد، نثار اپوزیسیون سوریه نمی کند. حالا سوال این است که الان دغدغه اصلی غرب کنار گذاشتن بشار اسد است یا دموکراتیک شدن سوریه؟

به نظر می رسد که غربی ها در شرایط کنونی، دغدغه دموکراسی در کشورهای دیگر را ندارند. اگر مواضع بین المللی حکومت سوریه متفاوت از مواضع فعلی اش بود، شاید مساله دموکراسی در جامعه سوریه، خیلی هم برای قدرت های غربی اهمیت نداشت. چنانکه برخی از کشورهای منطقه، غیر دموکراتیک اند ولی جهان غرب با آنها رابطه حسنه ای دارد.

 غرب در پی اجرای طرح امنیت پایدار در منطقه خاورمیانه است. این طرح در استراتژی امنیت ملی آمریکا هم مورد تاکید است. یعنی آمریکا در پی تحقق خاورمیانه ای متشکل از حکومت های متعادل تری است که مواضعشان در سیاست بین المللی با جهان غرب، همسوتر باشد. در این صورت، ریشه رادیکالیسم هم در منطقه هم از بین می رود و تعاملات نظام اقتصاد جهانی با کشورهای منطقه خاورمیانه هم در حد و اندازه مطلوب جهان غرب می شود. بنابراین به نظر می رسد که تحقق این نقشه امنیتی برای غربی ها مهمتر از دموکراتیک شدن سوریه و یا کشورهایی مثل سوریه است.

بازیگران غربی در حال حاضر اگر هم به دموکراسی در سوریه فکر کنند، نه به دلیل ارزش ذاتی دمکراسی بلکه به دلیل تاثیر احتمالی فرایندهای دموکراتیک در ایجاد ثبات در سوریه و تغییر مواضع بین المللی حکومت آینده سوریه است.

آیا تل آویو یقین دارد که کنار رفتن بشار اسد به نفع اسرائیل است یا اینکه اسرائیلی ها هم نسبت به این امر مردد هستند؟

ظاهراً آنها هم مردد هستند. خیلی از مطبوعات اسرائیلی هشدار می دهند که شاید کناررفتن بشار اسد و به هم خوردن نظم سیاسی سوریه، مشکلات امنیتی ای را در سوریه پدید آورد که تشعشعات آن به اسرائیل هم برسد و یا به قدرت رسیدن برخی گروه های تندروی سلفی، ممکن است بحران های تازه ای برای اسرائیل بوجود بیاورد.  

هشدارهای مطبوعات اسرائیلی در موضع گیری های دولت این کشور هم تاثیری داشته است؟

هنوز نه. اسرائیلی ها تا به حال سعی کرده اند مواضع بین المللی خودشان را با جهان غرب هماهنگ کنند. اما مباحث مطرح شده در مطبوعات اسرائیل، دغدغه های گروههای های قدرت در این کشور را نیز نشان می دهد.

 به نظر می آید که محور ترکیه – عربستان – قطر حتی بیشتر از غرب و اسرائیل خواستار سرنگونی بشار اسد است. سقوط اسد دقیقاً چه سودی برای این سه کشور دارد؟

در پی تمایل غرب به ایجاد نظم امنیتی جدید در خاورمیانه، برخی از قدرت های منطقه ای هم در پی ایجاد یک زیرسیستم در این منطقه اند تا بتوانند به لحاظ اقتصادی و سیاسی، نظم و الگوی جدیدی از روابط را در منطقه خاورمیانه بوجو بیاورند.

 محوری که از استانبول تا ریاض شکل گرفته است، تلاش می کند روابط هماهنگی را با حکومت های نوظهور و در حال تحول  شمال آفریقا و خاورمیانه برقرار کند. بدیهی است که حکومت سوریه از حیث روابط بین المللی و منطقه ای، کاملاً ناهماهنگ با محور "استانبول تا ریاض" عمل می کند و تغییر حکومت سوریه، شاید بتواند نظم مورد نظر این محور را در منطقه خاورمیانه ایجاد کند.

البته ترکیه به دلیل تفاوت ماهیت سیستم سیاسی و بنیادهای سیاست خارجی اش نسبت به عربستان و قطر، شاید منافعش با عربستان و قطر تا حدی متفاوت باشد. یعنی شاید به قدرت رسیدن گروههای تندروی سلفی ها در سوریه، در میان مدت به نفع ترکیه نباشد.

 بنابراین به نظر می رسد که ترکیه هم مثل جهان غرب در سیاست خارجی خودش در قبال سوریه، با پارادوکس هایی مواجه است.

اگر حمایت روسیه و چین از سوریه منتفی شود، رژیم بشار اسد دوام می آورد؟

چین نشان داده که چرخش هایش در سیاست خارجی سریعتر از روسیه است. روسیه اگر امتیازاتی از غرب بگیرد و حمایتش از سوریه را منتفی کند، شرایط برای مداخله نظامی قدرت های غربی در سوریه فراهم می شود و مشکلات حکومت سوریه بسیار بیشتر خواهد شد.   

الان سلفی ها در اپوزیسیون سوریه بر دیگر گروهها تفوق دارند یا اینکه نمود آنها بیشتر از دیگران است؟

سلفی ها در اکثریت نیستند ولی چون سلاح در اختیار دارند، تاثیرگذاری بسیار زیادی دارند. سلفی ها شاید نماینده بیست درصد جامعه سوریه باشند. به علت تنوع قومی و مذهبی موجود در جامعه سوریه، گروههای متفاوتی در اپوزیسیون و به طور کلی در جامعه سوریه وجود دارند. اهمیت سلفی ها ناشی از این است که آنها در مسیر اقدام قرار دارند ولی به دلیل همان تنوع مذکور، نمی توان نظام سیاسی ای را در سوریه تصور کرد که قدرتش صرفاً در اختیار سلفی ها باشد.