نخبگان واقعی کجا هستند؟

به گزارش امین جلالوند خبرنگار روزنامه جام جم، رضا فرجی دانا در مراسم تجلیل از هجدهمین دوره المپیاد علمی کشور تاکید کرد که اگر یک مغز نخبه برای ما یک میلیون دلار هزینه داشته باشد و آمار جهانی درباره خروج سالانه ۱۵۰ هزار نفر در سال از ایران صحت داشته باشد، در این صورت ۱۵۰ میلیارد دلار به کشورهای غربی کمک می کنیم.

قسمت جالب قضیه اینجاست که چند روز قبل نیز قائم مقام بنیاد ملی نخبگان در اظهار نظری قابل تامل عنوان کرد که اکنون ۱۳ هزار نفر تحت پوشش بنیاد ملی نخبگان هستند، اما فقط ۸۰ نفر را می توان نخبه بنامیم.

سعید سهراب پور به توضیح دلایل این اظهارنظرش پرداخت و عنوان کرد که نخبه فردی است که زمانی استعداد برتر بوده و سال ها زحمت کشیده و تلاش کرده که این تلاش می تواند تحقیق و پژوهش، تربیت نیروی انسانی یا تولید باشد. اکنون این فرد به مرحله ای رسیده که می تواند در کشور، اثرگذاری مستقیم داشته باشد، اما از مجموع ۱۳ هزار نفری که تحت پوشش بنیاد ملی نخبگان هستند، فقط ۸۰ نفر آنها نخبه و بقیه افراد از نظر ما استعداد برتر هستند.

حالا اگر اظهارنظرهای این دو مقام مسئول را کنار همدیگر بگذاریم، می توانیم تحلیل کنیم که آن گروه از افرادی که تحت عنوان نخبه در بنیاد ملی نخبگان مورد حمایت قرار می گیرند، نخبه واقعی نیستند و اثرگذاری چندانی بر روند توسعه کشور ندارند، اما از سوی دیگر، سالانه ۱۵۰ هزار نخبه واقعی که مورد حمایت های دولت قرار نمی گیرند، از کشور خارج می شوند.

به بیان دیگر، اظهارنظرهای چند روز اخیر مسئولان آموزش عالی از این واقعیت پرده برمی دارد که نخبه واقعی یا در ایران نمی ماند یا اگر هم در ایران می ماند، به حمایت های بنیاد ملی نخبگان امیدوار نیست و به همین دلیل عضو این بنیاد نمی شود، اما از آن سو، هزاران نخبه علمی هر ساله از کشور خارج می شوند و مرحله اثرگذاری و فرآیند تولید ثروت از علم را در کشوری دیگر پی می گیرند.

کپی برداری از مدل چین با جیب خالی

وزیر علوم، روز گذشته از برنامه جدید این وزارتخانه برای سهولت در بازگشت نخبگان به کشور خبر داد. فرجی دانا عنوان کرد که برنامه ای با بنیاد ملی نخبگان درباره کاهش مهاجرت نخبگان در دستور کار داریم و بر این اساس برنامه ها و سیاست های چین را مورد مطالعه قرار داده ایم.

وزیر علوم معتقد است که باید همان کاری را که چین انجام داد، انجام دهیم. این کشور پیشنهادهای مالی ـ دو سه برابر پیشنهادهای آمریکا ـ به نخبگان خود ارائه داد و آنها را به چین برگرداند.

اما مهدی ناظمی اردکانی، عضو شورای عالی انقلاب فرهنگی به جام جم می گوید: بودجه های پژوهشی در کشورهایی مثل چین، هند، ژاپن و کشورهای غربی، گاه ۲۵ برابر کل بودجه های پژوهشی کشور ماست و به همین دلیل برای کپی برداری از مدل چین، الزامی است که در وهله اول، سرانه پژوهشی دانشمندان ایرانی در جهت اجرای سند چشم انداز توسعه، افزایش پیدا کند.

به گفته این مقام مسئول، هزینه تولید علم در کشور ما پایین تر از بسیاری از کشورهای جهان است و با وجود آن که نخبگان ما با همین هزینه های اندک کار می کنند، ولی از آنها آن گونه که شایسته است، حمایت نمی شود.

ایجاد تعادل و موازنه بین ورود و خروج نخبگان، راه حل دیگری است که اردکانی برای جلوگیری از مهاجرت نخبگان ارائه می دهد و بر این باور است که همان گونه که کشورهای غربی از نخبگان ما استفاده می کنند، ما هم باید شرایط علمی فراهم کنیم که از نخبگان کشورهای دیگر استفاده کنیم.

زیرساخت بازگشت نخبگان فراهم نیست

مرسوم است که در کشورهای توسعه یافته، یک فرد نخبه برای امرار معاش دنبال کار نمی گردد؛ بلکه نظام آموزش عالی در آن کشورها، فرد نخبه را در شرکت های دانش بنیان مشغول به کار می کند تا افراد نخبه بدون دغدغه مالی، تحقیقات علمی و صنعتی اش را پی بگیرند و در حقیقت، این یک معامله برد ـ برد برای دولت و فرد نخبه است، اما در کشور ما از شرکت های دانش بنیان که وظیفه تولید ثروت از علم را دارند، حمایت چندانی به عمل نمی آید و تعداد محدود این شرکت ها هم جوابگوی فعالیت هزاران نخبه ایرانی نیست.

رضا روستا آزاد، رئیس دانشگاه صنعتی شریف در گفت وگو با جام جم از منظر دیگری به بحث خروج نخبگان نگاه می کند و می گوید: بحث بازگشت نخبگان یک موضوع است و بحث فراهم کردن امکانات برای بازگشت آنها، موضوع دیگری است. این روزها بسیاری از نخبگان ما مایل به بازگشت به کشور هستند، اما زیرساخت ها و امکانات لازم برای ادامه فعالیت های علمی و تحقیقاتی آنها وجود ندارد.افزایش شرکت های دانش بنیان و حمایت از محققان این شرکت ها، راه حلی است که به اعتقاد روستا آزاد می تواند در بلندمدت، نخبگان خارج از کشور را به فعالیت در ایران ترغیب کند.

به اعتقاد روستا آزاد، اگر بتوانیم دانشجوی نخبه را تا مقطع کارشناسی ارشد و ترجیحا دکترا در ایران نگه داریم، در آن صورت حتی اگر این فرد نخبه از کشور هم خارج شود، احتمال بازگشتش بیشتر است، ولی بیشتر افراد نخبه ای که به کشور بازنمی گردند، دانشجویانی هستند که بعد از فارغ التحصیلی در مقطع کارشناسی از کشور خارج می شوند.

عضویت در بنیاد نخبگان، مشکل را حل نمی کند

دکتر میرقاسم حسینی، عضو هیات علمی دانشگاه تبریز است که در سال ۹۱، از سوی وزارت علوم به عنوان پژوهشگر برتر علمی کشور در رشته شیمی شناخته شد.

حسینی نسبت به حمایت ناکافی دولت از نخبگان ناراضی است و به جام جم می گوید: هم اکنون چهار طرح بزرگ علمی به نهادهای مختلف دولتی ارائه دادم که تاکنون نتوانسته ام هیچ کدام از این طرح های علمی را به سرانجام برسانم و حمایتی از من و سایر دانشجویان محققم نشده است.

یکی از طرح های حسینی، تولید گاز کلر مایع برای صنایع پتروشیمی است که به گفته این محقق علمی، در صورتی که دولت حمایت کند، کشور ما می تواند از همین طرح سالانه میلیون ها دلار صرفه جویی داشته باشد و دیگر نیازی به مهندسان آلمانی هم نداریم.

این پژوهشگر علمی تصریح می کند: برای این طرح، سال ها من و دانشجویانم زحمت کشیده ایم و همه مراحل علمی کار هم انجام شده و این طرح صنعتی آماده بهره برداری است، اما این طرح علمی بومی شده مورد حمایت دولت قرار نمی گیرد و در چنین فضای دلسردکننده ای، بسیاری از نخبگان بناچار به خارج از کشور می روند تا این طرح هایشان را عملیاتی کنند.

نکته جالب دیگری که این محقق به آن اشاره می کند، بی رغبتی بسیاری از نخبگان به عضویت در بنیاد ملی نخبگان است.

به گفته حسینی، یکی از دوستان نخبه اش در بنیاد ملی نخبگان است و پس از چند سال توانسته است فقط ۲۰ میلیون تومان از این بنیاد حمایت مالی بگیرد. به همین دلیل وقتی نخبگان این برخوردها را می بینند، دل خوشی برای عضویت در این بنیاد ندارند.درواقع، مشکل کار اینجاست که نخبه واقعی وقتی از حمایت های بنیاد ملی نخبگان و سایر نهادهای دولتی ناامید می شود، دیگر انگیزه ای برای عضویت یا ماندگاری در این بنیاد ندارد و به همین دلیل با توجه به آستانه صبر فرد نخبه، دور از ذهن نیست که این فرد دیر یا زود از کشور مهاجرت کند و عطای ماندن در زادگاهش را به لقایش ببخشد.