اگر" سیاست خارجی" را اتخاذ تدابیر و بکارگیری طرح ها و برنامه ها یی برای " هدایت روابط خارجی" به منظور به حد اکثر رساندن امنیت و منفعت کشور و به حد اقل رساندن تهدیدات و خطرها بدانیم، ناچاریم دو عنصر متشکله این تعریف را مورد مداقه بیشتر قرار دهیم.

سیاست خارجی صرفا روابط سیاسی یا دیپلماتیک با کشورهای دیگر نیست، بلکه هدایت کلیه روابط و مناسبات خارجی یک کشور در همه ابعاد سیاسی، اقتصادی، فرهنگی، علمی ، ورزشی، نظامی و ... را، هم در بعد دوجانبه و هم چند جانبه و بین المللی در بر می گیرد و لذا به مجموعه ای از عناصر، عوامل، مقولات و زمینه هایی مربوط می شود که لزوما در کنترل دستگاه سیاست خارجی ، یعنی وزارت امور خارجه نمی باشد و این در حالیست که بند اول ماده دوم و نص ماده سوم اساسنامه وزارت امور خارجه جمهوری اسلامی ایران، وظیفه " هماهنگی روابط خارجی و نظارت بر آن " را بر عهده وزارت امور خارجه نهاده است.

عنصر مهم دیگر مفهوم " امنیت و منفعت " است. منظور از امنیت رفع یا کاهش تهدیدات بالقوه و بالفعلی است که می تواند به کشور زیان رساند و منظور از منفعت بهره هایی است که قرار است در پرتو این هدایت و امنیت، در جهت ارتقای همه جانبه توانمندیهای کشور برده شود.

این تعریف از سیاست خارجی کلی و عمومی بوده و هر واحد سیاسی را با هر مشخصاتی و بدون هیچ تمایزی شامل میشود. در نتیجه در تعریف و تحلیل سیاست خارجی عنصر تعیین کننده سومی نیز وجود دارد که به تفاوت و تمایز در نظامهای سیاسی حاکم بر واحدهای سیاسی بر می گردد.

در تحلیل سیاست خارجی جمهوری اسلامی ، این عنصر سوم مفهوم " جمهوری اسلامی ایران " است. یعنی هدایت روابط خارجی بمنظور تامین امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران. این عنصر سوم، خود بر دو پایه قابل تمایز استوار است: یک پایه مادی و یک پایه معنوی.

پایه مادی، یک واحد جغرافیایی است محدود به مرزهای مشخص به نام " ایران " و مردمانی با ویزگیهای خاص که " ایرانی" خوانده میشوند.

پایه معنوی که نشانگر ماهیت نظام سیاسی حاکم بر این واحد جغرافیایی و ساکنانش می باشد، " جمهوری اسلامی" نام دارد که به نوبه خود دارای دو خصیصه ملی ( National) و دینی ( مسامحتاً Ideology ) ، برگرفته از دین ، باور و اعتقادات و آداب و رسوم اکثریت ساکنان این سرزمین می باشد.

به عقیده برخی تحلیلگران غربی، این نظام سیاسی با دو ویژگی جمهوریت و اسلامیت یا به عبارتی دو خصیصه ملی و ایدئولوژیک، در ذات خود دچار نوعی تعارض یا دست کم تباین است، به گونه ای که نحوه نگرش به این دوگانگی و تعامل با آن خود یکی از مشکلات سیاست خارجی جمهوری اسلامی ایران ، دست کم در زمینه تئوریک به شمار می آید، در حالیکه قانون اساسی جمهوری اسلامی ایران در اصول 154 و به بعد، ناظر به هر دو بعد ملی و ایدئولوژیک در سیاست خارجی بوده و می کوشد فاصله میان منافع ملی و ایدئولوژیک را برچیند.

به عبارت دیگر امتزاج این دو خصیصه فرصتهای بیشتری را برای هدایت روابط خارجی جمهوری اسلامی ایران در اختیاردولتمردان قرار می دهد.

واقعیت این است که سیاست خارجی هیچ کشوری را جدا از نوع نظام سیاسی حاکم بر آن نمی توان تحلیل کرد. اگر قرار است هدف سیاست خارجی افزایش امنیت و منفعت و کاهش تهدیدها و خطرات باشد، نخست باید از امنیت و منافع جمهوری اسلامی ایران تعریف مشخص و روشنی داشت تا ضمن ارتقای آنها از خطر برخورد با تهدیدات نیز پرهیز نموده یا آن را کاهش داد.

این موضوع ، یعنی تبیین و تعریف امنیت و منافع ملی جمهوری اسلامی ایران، مستلزم سطح بالایی از آگاهی و شناخت نسبت به دو مقوله " خود" و " محیط پیرامون" است.
به عبارت دیگر خود شناسی و محیط شناسی، که عبارتند از شناخت همزمان مجموعه امکانات، توانمندیها، فرصتها، ظرفیتها و همچنین کمبودها و کاستیهای کشور و از طرفی شناخت کامل واقعیت های جهان پیرامون یا همان حوزه عملیاتی سیاست خارجی، در اینجا یعنی عناصر روابط بین المل مانند کشورها، سازمانهای منطقه ای و بین المللی ، ماهیت، روند و نوع مناسبات فیمابین آنان ، نظام حاکم بر روابط بین الملل، فرصتهای موجود، خطرات و تهدیدها، موفقیتها، ناکامیها، و نقاط ضعف و قوت آن.

شاید ضرورتی به بیان این نکته نباشد که شناخت واقعی محیط پیرامون مکمل شناخت واقعی خود است و خودشناسی بدون محیط شناسی به هیچ وجه کامل نخواهد بود.جایگاه و مرتبه و منزلت خود را در جهان کنونی تنها با شناخت صحیح از خود و جهان میتوان سنجید و به دست آورد.

طبعا هنگامی می توان از یک راهبرد در سیاست خارجی سخن راند که پیش از آن امنیت و منافع کشور به درستی تبیین و تعریف شده و عناصر فزاینده و کاهنده آن به خوبی شناخته شده باشند. به عبارت دیگر هنگامی که خود و جهان پیرامون خود را آنچنانکه واقعاً هست - نه آنچنانکه تصور یا آرزو می کنیم باشد- بشناسیم، قادر به تشخیص و تعریف امنیت و منافع خود در این محیط پیرامون که پهنه جهانی یا صحنه بین الملل نامیده می شود، خواهیم بود و در نتیجه بر عوامل تاثیر گذار آن تسلط و کنترل کافی خواهیم داشت.

صمد علی لکی زاده ؛ کارشناس ارشد روابط بین الملل

کانال عصر ایران در تلگرام

تماشاخانه