شور کردن عمدی آب و بحران خشکسالی

عصرایران - دکتر داوود صفائی - بحران آب در کشور به طور کامل توجه مسئولان آب و محیط زیست کشور را به خود جلب کرده و توجه آنان را از بحران دیگری که عبارت از پدیده "شور کردن عمدی آب" است منحرف کرده تا آخرین منابع آب شیرین توسط صنایع و تاسیسات ساختمانی به سرعت تبدیل به آب شور شود.

منابع آب های شیرین که طی هزاران سال در زیر لایحه های سطحی زمین تشکیل شده است و در فلات خشک ایران حداقل درپنج هزار سال گذشته ساکنان این سرزمین را حیات بخشیده است و موجب خلق تمدن شکوهمند ایرانی شده است، طی پنجاه سال اخیر در معرض تخریب های متعدد قرار گرفته است.البته همگان با مهمترین فرآیند تخریب این منابع یعنی حفر دهها هزار حلقه چاه مجاز و غیر مجاز و برداشت بی رویه آب بیش از ظرفیت تجدید پذیری ذخایر آبی آشنا هستند که البته خطر بزرگی برای منابع آبی کشور به شمار می رود.اما بحران بزرگی که در سایه این بحران پنهان مانده است پدیده "شور کردن عمدی منابع آبی" است که متاسفانه مهمترین و در دسترس ترین منابع آب های شیرین شهر های بزرگ را در معرض تهدید و تخریب قرار داده است.
شوری عمدی آب، چرا؟

پدیده شور کردن عمدی منابع آبی به یک فن آوری قدیمی قرن نوزدهم مربوط است که همچنان در کشور رایج است.تاسیسات گرمایش و سرمایش ساختمان ها و فعالیت هزاران دیگ بخار در صنایع کوچک و بزرگ کشور موجب بروز پدیده ای می شود که کارکرد این تجهیزات را مختل کرده و تا توقف کامل آنها ادامه می یابد.این پدیده عبارتست ازتشکیل لایه های رسوب آب در جدار لوله ها، شیرآلات و سایر تجهیزات حرارتی و صنعتی.

در قرن نوزدهم برای کاهش نرخ رسوب گذاری در تاسیسات و صنایع از فن  آوری تبادل یونی استفاده می شد تا با تزریق نمک در منبعی که رزین در آن ذخیره شده است میزان کلسیم  آب کاهش یافته و نرخ رسوب گذاری(تشکیل کریستال های کلسیم) در تاسیسات کاهش یابد.در این فرآیند بطور مثال در یک ساختمان بزرگ سالانه هشت هزار کیلوگرم پودر نمک در 70 هزار لیتر آب حل شده و سپس آب شور پس از دو یا سه روز گردش در سیستم حرارتی به چاه فاضلاب سرازیر می شود.این فرآیند معمولا هشت تا ده بار در هر ماه تکرار می شود.

اگرچه این فن آوری در چندین دهه قبل در کشور های توسعه یافته منسوخ شده و فن آوری های مدرن جایگزین آن شده است، اما در کشور ما شیک ترین و جدیدترین برج های تجاری و اداری و صنایع تازه تاسیس در تاسیسات خود همچنان از فن آوری قرن نوزدهمی استفاده می کنند و این فن آوری در تاسیسات تمامی ساختمان های وزارت نیرو،سازمان حفاظت محیط زیست، صنایع، بهداشت، دانشگاه ها و... کشور در حال کار است و سالانه میلیون ها کیلوگرم  نمک از معادن کویر با کامیون به ساختمان ها و شهرهای بزرگ حمل می شود و پس از شور کردن آب های شیرین و استفاده در تاسیسات به چاه ها و منابع آبی شهری سرازیر می شود.

این فرایند عظیم مخرب آب در کشور تنها قسمت نخست سناریو است و قسمت دوم آن تزریق میلیون ها لیتر اسید برای حل رسوب باقی مانده در تاسیسات و صنایع است که فرایند شور کردن عمدی آب تنها روند آن را کند کرده است. میزان استفاده از اسید برای یک ساختمان بزرگ نیز در حدود دوهزار لیتر اسید در سال می باشد. اما ابعاد اسید شویی در صنایع بسیار بزرگتر است و باتانکرهای بزرگ، اسید رابا لوله ها  پمپ آن به داخل مبدل های حرارتی و سایر تجهیزات پمپ می کند و سپس آب اسیدی به چاه های فاضلاب سرازیر می شوند.

سالانه بین 5 تا 20 درصد نرخ شوری در شهرها و نواحی صنعتی افزایش یافته و در شرایط کنونی بحران خشکسالی اثرات مخرب "شور کردن عمدی" منابع آب های شیرین اهمیت پیشگیری از این پدیده را برجسته تر می سازد.

پدیده شوری تدریجی منابع آبی شیرین موجب هزینه های سنگین نمک زدایی برای تامین آب شرب شهرها می شود در حالیکه وابستگی شهرها به منابع آب های زیر زمینی افزایش می یابد. فرایند انتقال نمک به شهرها باساخت  ساختمان های جدید و افزایش جمعیت نیز افزایش می یابد.
تاثیر منفی دیگر شور کردن آبها بر خاک حاصلخیز نواحی نزدیک به شهرها است زیرا با آبیاری با آبهای شور، نمک در خاک رسوب کرده و میزان شوری خاک افزایش می یابد.بر اثر افزایش میزان نمک در خاک،تولیدات کشاورزی کاهش یافته تا جایی که دیگر امکان کشت و زراعت کاملا از بین می رود.بنابراین فرایند انتقال نمک از معادن به شهرها و استفاده در تاسیسات ساختمانی و صنایع موجب خسارت سنگین به حوزه آب های شیرین و کشاورزی کشور می شود.

در حالیکه پدیده مخرب "شور کردن عمدی آب " سیل آسا منابع  آب های شیرین را تخریب می کند، واکنش مدیران حوزه آب به این پدیده بسیار آرام و تقریبا خنثی است.به این معنی که نخست این پدیده را امری اجتناب ناپذیر می دانند و گویا نسبت به آن تسلیم شده اند، دوم آنکه نسبت به روش های پیشگیری رویکرد مناسب و در خوری نشان نداده و یا اگر اقدامی شده به افکار عمومی اطلاع رسانی نشده است.

البته شاید یکی از دلایل پنهان ماندن فرایند مخرب "شور کردن عمدی آب" این نکته باشد که این عمل در زیرزمین های ساختمان ها انجام می شود که کارشناسان، مدیران و مردم کمتر ممکن است به آنجا بروند و شاهد چنین عملی باشند و هرگاه مهندسی در تاسیسات حضور یابد، تنها نگرانی او عملکرد تاسیسات و تامین سرمایش یا گرمایش ساختمان است.

یک فن آوری برای پیشگیری
طراحی و بومی سازی فن آوری رسوب زدایی باشیوه الکترونیکی که جایگزین "شور کردن عمدی آب" است در ابتدای سال 1388توسط یک شرکت دانش بنیان به مدیریت منابع آب ایران و سازمان حفاظت محیط زیست گزارش شده است، مکاتبات و جلسات کارشناسی با مدیریت آب ده ماه طول می کشد تا در دی ماه همان سال مدیریت مرکز تحقیقات وخودکفایی صنعتی شرکت مهندسی آب و فاضلاب کشور این فن آوری را به مدیران عامل تمامی شرکت ها ی آب و فاضلاب شهری و روستایی سراسر کشور با عنوان "جهت اطلاع و بهره برداری" معرفی می کند.
اما طی چهار سال کوچکترین اقدام عملی در حوزه آب در زمینه ی ترویج و یا حمایت از این فن آوری بومی سازی شده و ملی به عمل نمی آید و پیشگیری از روند مخرب "شور کردن عمدی آب" همچنان بدون مدیریت رها می شود. حتی انتشار خبر ابداع و تولید انبوه این فن آوری در شهریور 1389در خبرگزاری ایرنا و چند خبرگزاری رسمی و روزنامه های سراسری نیز نتوانست در مدیریت آب و محیط زیست کشور تحرک و واکنش ایجاد کند. طی پنج سال اخیر فرصت طلایی جلوگیری از شور کردن عمدی میلیون ها لیتر آب شیرین از دست رفته است.

در حالیکه در کشور های توسعه یافته با روش های گونائون در پی حفظ و نگهداری منابع آبی شیرین به عنوان ذخایر مهم حیات و دارایی های استراتژیک هر کشور هستند، متاسفانه مدیریت آب و محیط زیست کشور نسبت به انتقال سالانه میلیون ها کیلوگرم نمک از کویر به شهرها و "شور کردن عمدی منابع آبی شیرین" تاکنون گزارشی ارائه نکرده اند.

* استاد دانشگاه