داعش و ریزگردها (+نقشه)

عصرایران - محسن نقيبي* - بحران ریزگردهای ایران به ویژه در غرب، جنوب غرب و شمال غرب کشور از موضوعاتی است که بخصوص در چند سال اخیر بسیار چالش برانگیز بوده است. 

با وجود اینکه مردم منطقه با چنین پدیده ای از روزگاران قدیم، کم و بیش آشنا بوده اند، ولی مساله اصلی، تشدید هجوم ریزگردها به منطقه است. برخی منشأ اصلی این ریزگردها را داخلی دانسته و برخی عوامل فرامنطقه ای بخصوص بیابان های عراق را عامل تشدید کننده این پدیده می دانند.

کاهش بارندگی ها، ادامه خشکسالی، مدیریت نامناسب آب و خاک و توسعه نامتوازن، شرایط بحرانی و خشک شدن تالاب ها و به طور کلی کم شدن رطوبت خاک در منطقه، سدسازی و کنترل آب بخصوص در بالادست حوضه آبریز دجله و فرات در ترکیه، سوریه و عراق، عدم مالچ پاشی و اجرای طرح های بیابان زدایی در عراق و عربستان از عمده عواملی هستند که متهم به ایجاد و یا تشدید این فاجعه محیط زیستی در منطقه اند.

شاید در بین تمامی دلایلی که مطرح می گردد، یک موضوع کمی مغفول مانده باشد و آن حضور گروه تروریستی داعش در منطقه و شرایط ناامنی ایجاد شده در عراق و سوریه است. در بررسی کانون های اصلی ایجاد ریزگردها که در گزارش پژوهشگران دانشگاهی ایران که با همکاری برنامه محیط زیست سازمان ملل (UNEP) منتشر گردیده است، یکی از عمده کانون های پدیدآورنده ریزگردها در محدوه شمال غربی عراق و شرق سوریه و در بین دو رودخانه مرزی دجله و فرات قرار گرفته است.

 این محدوده از جنوب به شهر بغداد در عراق و از شمال به شهر جیلان پینار در جنوب ترکیه و الرقه در شمال شرقی سوریه (که به نوعی گروه داعش آن را پایتخت حکومت ضاله خود اعلام کرده) گسترده شده و از شرق به شهر موصل در عراق و از غرب به شهر ابوکمال در مرز سوریه و عراق می رسد و جمعیتی بالغ بر 5/6 میلیون نفر را شامل می گردد.

اما موضوع ریزگردها و ناامنی ایجاد شده توسط گروه داعش، از آنجا به همدیگر گره می خورد که این کانون معرفی شده برای ایجاد و تشدید ریزگردها و هجوم آن به خاک ایران، با محدوده تحت نفوذ گروه تروریستی داعش کاملا یکسان و یا همپوشانی زیادی دارد.

 آنچه که در تصویر زیر دیده می شود محدوده تحت نفوذ گروه داعش را با رنگ قرمز و محدوده تولید کننده ریزگردها را با هاشور آبی نمایش می دهد.


نکته جالب توجه اینجاست که حدود 80 درصد از محدوده تحت اشغال گروه داعش را همین کانون پدیده آورنده ریزگردها در استان های نینوا، صلاح الدین و کرکوک در عراق و دیرالزور و الرقه در سوریه تشکیل داده است.

از عمده تبعات ایجاد ناامنی توسط گروه داعش در عراق و سوریه، فرار کشاورزان و مردم محلی از خانه و کاشانه خود بوده که بر اساس اعلام منابع بین المللی از جمله بانک جهانی و سازمان فائو، یکی از دلایل اصلی کاهش 45 درصدی تولیدات کشاورزی عراق و سوریه در سال 2014 بوده است (البته این موضوع از زمان حمله آمریکا و متحدان غربی آغاز گردید ولی با حمله داعش شدت بسیار زیادی یافته است).

گزارش منتشر شده اخیر توسط بانک جهانی، رشد دو برابری فقر در منطقه تحت اشغال گروه داعش را نشان می دهد که خود باعث بروز مشکلات امنیتی و اجتماعی و هجوم مردم روستانشین که عمدتاً کشاورز هستند به شهرها و حتی فرار از منطقه تحت اشغال گروه داعش را به همراه داشته است.

اگرچه عمده منطقه تحت اشغال گروه داعش را بیابان تشکیل داده است، با این وجود عدم محافظت از این بیابان ها توسط دولت مرکزی و رها نمودن بخش های بسیاری از زمین های کشاورزی توسط مردم محلی به دلیل هجوم و اشغال توسط گروه داعش که بالغ بر 340 هزار هکتار در قسمت هایی از خاک سوریه در حاشیه رودخانه فرات و حدود 250 هزار هکتار در قسمت هایی از خاک عراق و در حاشیه رودخانه دجله می شود، از عواملی است که باعث تشدید ریزگردها در منطقه شده است.

لذا از دیگر دلایل هجوم ریزگردها به خاک ایران (علاوه بر موارد دیگری که قبلا ذکر شد به ویژه مدیریت نامناسب آب و خاک و توسعه نامتوازن و نیز سد سازی بی رویه در حوضه آبریز)، ناامنی ایجاد شده توسط گروه تروریستی داعش است که موجب رها نمودن زمین ها توسط مردم  و عدم رسیدگی به مدیریت مناسب خاک در منطقه تحت اشغال گردیده است.

بنابراین اگر نتوان گفت که داعش عامل اصلی ایجاد ریزگردها در ایران است، ولی یقینا نقش بسیار زیادی در "تشدید" این فاجعه زیست محیطی در منطقه دارد. بنابراین اگر چه داعش حضور فیزیکی در ایران ندارد ولی دامنه اثرات شوم آن، محیط امن زندگی مردم ایران را نشانه گرفته است و لذا این موضوع می بایست در کنار دیگر عوامل به صورت جدی در نظر گرفته شود.

 البته نباید موضوع داعش، دلیلی برای فرافکنی مسئولین داخل و خارج از کشور و شانه خالی نمودن از وظایفشان گردد چرا که همانگونه که ذکر شد، این امر ، علل ریشه خاص خود را دارد که باید به طور بنیادین بررسی و رفع شوند.

*کارشناس ارشد مديريت مناقشات آبي، هيدروپليتيک و ديپلماسي آب