آیا عراق در مسیر تجزیه گام برمی دارد؟

عصرایران؛ هادي اهوازيان - هرچند توافق هسته ای ایران و 1+5 به مرحله نهایی خود نرسیده است لکن تحولات منطقه ای حاکی از آغاز شرایط جدیدی است.

دولت ترکیه که تا پیش از این مخالف مبارزه با گروه تروریستی داعش بود، یک هفته پس از اعلام توافق ایران و 1+5 و در پی تماس تلفنی باراک اوباما با اردوغان، یکباره حملات هوایی خود علیه داعش و کردهای مخالف را آغاز کرد. درحالی که برخی این اقدام اوباما در جلب نظر ترک ها در مبارزه با داعش را به نوعی تلاش جدید او در نابودی این گروه ارزیابی می کنند، اظهارات چند روز اخیر رئیس ستاد مشترک ارتش آمریکا، ژنرال " ریموند اودیرنو " مبنی بر "اجتناب ناپذیربودن تجزیه عراق" درست در نقطه مقابل آن تلاش ها قرار دارد.

به هرحال هرچند این موضوع از سوی مسئولین آمریکایی به ندرت اینگونه شفاف و علنی مطرح شده است لیکن بررسی تحولات چند سال اخیر عراق و چالش های پیش روی آن بیانگر واقعیت تلخی است که سناریوهای برون رفت از آن بسیار محدود و مشکل می باشند.

 تحولات اخیر عراق ، بحران های پی در پی

عراق بعداز سال 2003 همواره با بحران های مختلف همراه بوده اما بحران های این کشور بعداز برگزاری انتخابات پارلماني در ارديبهشت 93 (2014) وارد فاز جدیدی شد. در اين انتخابات ائتلاف"دولت قانون" به رهبري نوري مالكي به پيروزي رسيد و به استناد قانون اساسي خود را براي سومین دوره متوالی نخست وزيري محق می دانست. در مقابل، مخالفان، او را به ديكتاتوري، ناكارآمدي و ايجاد تنش هاي امنيني با قبايل عرب سني متهم می کردند و خواهان كناره گيري او بودند.

همزمان با بحران سیاسی یادشده، نفوذ گروه تروريستي داعش در ميان قبايل عرب سني و بهره برداري از اختلافات با دولت مركزي منجر به اشغال شهر موصل شد. بحرانی که گام های رئیس منطقه کردستان عراق برای جدایی  از دولت مرکزی را علنی و اولین زمزمه های داخلی تجزیه عراق را آشکار کرد.

در این شرايط، ائتلاف بزرگ شيعيان در پارلمان عراق، حیدر العبادی، هم حزبي نوري مالكي را برای تصدی پست نخست وزیري به رییس جمهوری عراق معرفي کرد. نوري مالكي ابتدا در برابر معرفي حيدر العبادي مقاومت كرد ليكن به درخواست مرجعیت عالی شیعه و برای وحدت عراق از قدرت كنار كشيد. حيدر العبادي پس از تشكيل کابینه و با هدف حفظ یکپارجگی عراق سياست مختلفي نسبت به نوري مالكي در عرصه داخلي و خارجي درپيش گرفت.

او در راستاي ترسیم جهت گيري سياسي خود ابتدا به تهران سفر كرد و بارها از حمايت ايران در كمك به عراق و مبارزه با تروريسم سخن گفت. اما در عين حال در راستاي حل بحران هاي امنیتی داخلي و تنش زدايي با كشورهاي منطقه موضع گيري هاي (منطقه اي) متفاوتي نسبت به مالكي گرفت.

در شرایطی که روابط  ریاض و بغداد در دوره نخست وزیری نوری مالکی (2006 تا 2010) به شدت تیره بود. تغيير شخص نخست وزير و سياست هاي منطقه اي او به سرعت ترميم روابط دو کشور را با هدف مقابله با گروه های تروریستی آشكار ساخت. سفر فواد معصوم رئیس جمهور عراق به عربستان سعودی بلافاصله بعد از سفر حيدرالعبادي به تهران و يا اظهارات متقابل سعودي ها و حيدر العبادي درخصوص احتمال سفر او به عربستان موارد ديگري از تمايل دوطرف جهت بهبود روابط دارد. تلاش های العبادی در همراه کردن عربستان در مبارزه با داعش به اينجا ختم نشد. او هر چند در مراحل مختلف ایران را حامی واقعی عراق در مبارزه با تروریست اعلام می کرد، خرداد ماه امسال در مصاحبه با شبکه تلویزیونی دولتی این کشور عنوان کرد:" عراق دروازه ایران نیست و ما خواهان ورود به درگیری های منطقه ای میان ایران و عربستان نیستیم." این مصاحبه و موضع حیدر العبادی یک روز بعد با انتصاب ثامر السبهان به عنوان اولين سفیر مقيم عربستان در عراق مورد استقبال قرار گرفت. با وجود تمامی تلاش های دولتمردان عراقی در تنش زدایی با کشورهای عربی منطقه و سعی در همراه کردن آنها در مبارزه واقعی با داعش، با این حال تلاش های آنها بواسطه چالش های موجود در مبارزه با تروریسم و نیز افزایش بحران های منطقه ای، با دستاورد قابل توجهی همراه نبوده است.

چالش های مبارزه با تروریسم
     
پيشروي و اشغالگری گروه تروريستي داعش در مناطق و استان هاي عرب سني عراق صرفا يكي از ابعاد بحران امنيتي این کشور است. تسلط اين گروه بر برخي ميدان هاي نفتي عراق، نابودي اقتصاد و كشاورزي مناطق تحت اشغال و بحران آوارگان، همگي از ابعاد ديگر بحران امنيتي عراق هستند. با توجه به نابودی ساختار ارتش عراق پس از سال 2003، ارتش این کشور فاقد توان لازم مواجهه با گروه های تروریستی است لذا حيدر العبادي در مبارزه با گروه تروریستی داعش و استفاده از كمك كشورهاي خارجي دو رويكرد پيش رو دارد.

رويكرد اول مبارزه با گروه هاي تروريستي صرفا با کمک ايران است. اين رويكرد بواسطه حساسيت هايي كه از طرف كشورهاي غربي به ويژه آمريكا و نيز كشورهاي عربی منطقه به ويژه عربستان در قبال ایران وجود دارد، ممكن است منجر به طولاني شدن جنگ و تشديد درگيري هاي فرقه اي شود.

رويكرد دوم العبادي استفاده از حمايت ها و همراهي كليه كشورهاي همسايه مي باشد. با توجه به همراهی برخي قبایل عرب سنی عراقی با گروه های تروریستی، حیدر العبادی به درستي دريافته که ریشه کن کردن تروریسم در کشورش باید با ایجاد انسجام داخلی و اتحاد تمام گروه های سیاسی عراق انجام شود. علاوه بر این باید رابطه حمایتی برخی کشورهای همسایه با تروریستها و تحريك قبایل عرب سنی را خشکاند. در واقع از ديدگاه او مبارزه با تروریسم به تنهایی و یا صرفا کمک جمهوری اسلامی ایران میسر نیست و او برای موفقیت در این راه نیازمند همکاری و همراهي تمامي کشورهای همسایه و از جمله کشورهای عربی است.
 
اما اتخاذ این رویکرد نیز با چالش های جدی همراه است. غالب کشورهای  منطقه هرچند مخالف گروه های تروریستی هستند لیکن به بهانه نگرانی از رشد نفوذ ایران در منطقه، حاضر به همکاری واقعی در این زمینه نیستند.
از این رو علیرغم تلاش های العبادی در خروج از درگیری های منطقه ای و نزدیکی به کشورهای عرب سنی، لیکن بواسطه تشدید اختلافات قدرت های منطقه در مسائلی چون سوریه، لبنان و یمن و نیز بواسطه نگرانی برخی کشورهای عربی منطقه از توافق هسته ای ایران، احتمال موفقیت او در همراه کردن کلیه کشورهای منطقه در مبارزه با تروریسم بسیار ضعیف است.  

نقش های متفاوت عراق در منطقه و سناريوهاي محتمل در آینده عراق

کشور عراق از زمان تاسیس تاکنون نقش های متفاوتی داشته که بر وضعیت امنیت منطقه تاثیرات عمده ای بر جای گذاشته است. عراق در دوره پادشاهی با مشارکت در پیمان های منطقه ای مانند پیمان بغداد سعی کرد تا نقشی همکاری جویانه در تامین امنیت منطقه داشته باشد. اما این نقش آفرینی بیش از آن که نقشی مستقلي باشد در چارچوب ائتلاف ها و همکاری های بین المللی و به خصوص در قالب سیاست ها و رویکردهای انگلستان در منطقه خاورمیانه بود. در این دوره روابط همکاری جویانه ای میان عراق و کشورهای منطقه از جمله ایران و عربستان سعودی وجود داشت.

با کودتای عبدالکریم قاسم در 1958 و ایجاد نظام جمهوری در عراق، این کشور از پیمان بغداد خارج شد و یک سیاست خارجی تهاجمی در منطقه اتخاذ کرد. عراق در این دوره به جرگه کشورهای رادیکال عربی پیوست و تلاش کرد رهبری جهان عرب را بر عهده بگیرد. این تغییر در عراق باعث ایجاد تنش هایی در روابط این کشور با همسایگان و کشورهای منطقه و در نتیجه تاثیرگذاری منفی بر ثبات و امنیت منطقه شد.

حاکمیت رژیم بعث در عراق از سال 1968 و اتحاد این کشور با شوروی باعث دوقطبی شدن منطقه و رقابت های استراتژیک بین آمریکا و شوروی در دوره جنگ سرد شد. بر این اساس، عراق واجد نقشی منفرد و متفاوت در منطقه شد که مانع هر گونه همگرایی و همکاری منطقه ای جدی بین سه بازیگر اصلی منطقه یعنی ایران، عراق و عربستان سعودی بود. عراق در دوره حزب بعث نقشی منفی و مخرب در ثبات و امنیت خلیج فارس ایفا کرد و سیاست خارجی تهاجمی رژیم صدام از جمله حمله به ایران و کویت به تشدید ناامنی و بی ثباتی در منطقه منجر شد.

عراق جديد (پس از حمله آمريكا در سال 2003) عملا بصورت فدرالي (هرچند ناقص) اداره مي شود. در اين نظام تاكنون بواسطه رقابت جريان هاي قومي، مذهبي و سياسي داخلي در بهره برداري حداكثر از قدرت و نيز  منافعي كه كشورهاي منطقه اي و فرامنطقه اي در عراق دنبال مي كنند، وضعيت سياسي شكننده و ناپايداري بر كشور حاكم مي باشد. با توجه به رقابت گروه هاي سياسي حاضر در صحنه عراق در كسب قدرت و نيز تمايل و ارتباط آنها با برخي كشورهاي همسايه، بازگشت اين كشور به سياست هاي استيلاجويانه و كسب جايگاه هژمونيك در سطح منطقه تقريبا منتفي مي باشد. این موضوع یکی از اهدفی بود که امریکایی ها از اشغال عراق در سال 2003 دنبال می کردند.

از اين رو تنها جایگزین تجزيه عراق، تعامل احزاب اصلی و قدرتمند با يكديگر و تشكيل دولت و نظام سياسي فراگير و معتدل با حضور كليه گروه هاي قومي و مذهبی است. اين سناريو نيز بدون همكاري و تعامل كليه كشورهاي همسايه و موثر در صحنه عراق مححق نمي شود.

درصورتیکه حیدرالعبادی نخست وزیر و دولتمردان بعد از او  نتوانند قدرت را بین کلیه گروه های فعال در صحنه سیاسی عراق به ترتیبی که مورد توافق آنها و کشورهای حامی شان باشد، توزیع کنند و رقابت های تعاملی جریان های داخلی و حامیان منطقه ای آنها را با  درگیری های نیابتی، فرقه ای یا رقابت حذفی جایگزین کنند، با توجه به چالش های مبارزه با گروه های تروریستی و نبود چشم انداز روشن از کاهش اختلافات و درگیری های قدرت های منطقه، تجزیه این کشور دور از انتظار نیست.