طرح عروسك ملي شكست خورد

چند سال پيش يعني در سال ١٣٨٣ آوازه ورود عروسكي ملي بين مردم و به خصوص كودكان پيچيد. دو عروسكي كه نام آن ها را تا پيش از آن در كتاب هاي درسي شنيده بوديم؛ «سارا و دارا».

روزنامه خراسان در ادامه مي نويسد: آن روزها عروسكي زيبا به نام «باربي» آن چنان در بين بچه ها جا باز كرده بود كه به نظر نمي رسيد عروسكي ديگر بتواند جاي آن را در آغوش كودكان بگيرد. اما شنيده ها حاكي از آن بود كه اين عروسك هاي جديد قرار است به جاي عروسك فرنگي باربي وارد بازار شوند.

بسياري از رسانه ها بي آن كه بدانند اين عروسك ها چه ويژگي هايي دارند آن ها را رقيبي جدي براي باربي عنوان و بارها مطرح كردند كه ساراي ايراني به همراه برادرش دارا، سخت امپراتوري باربي پلاستيكي را به خطر مي اندازند.

نشريه «يو.اس.اي. تودي» نيز همان زمان با انعكاس خبر ساخت عروسك هاي ملي در ايران نوشت : «باربي كنار برو: سارا با چادر مي آيد».

خبرگزاري «آسوشيتدپرس» نيز پوشش چادر سارا را جواب ايران به باربي دانست.

اما ماجرا برخلاف تصورات پيش رفت چرا كه بالاخره انتظارها به پايان رسيد و بعد از تبليغات بسيار، عروسكي وارد بازار شد كه برخلاف توقعات نه تنها از هيچ جهتي قابل مقايسه با رقيب خود نبود، بلكه بسياري از ويژگي هاي باربي را كه باعث علاقه مند شدن كودكان به اين عروسك شده بود نداشت. به گونه اي كه بعد از گذشت چند سال از ورود اين عروسك، الان ديگر نه اثري از سارا و دارا است و نه ديگر كسي سراغ از عروسكي مي گيرد كه قرار بود جايگزين باربي معروف شود.

چند سال بررسي و طراحي كار توسط طراحان و سنجش ويژگي هاي عروسكي ايراني و ملي متاسفانه با اقبال روبه رو نشد و بدتر از آن اين كه در طول اين چند سال، اقدامي هم براي رفع اشكالات اين عروسك كه براي طراحي آن هزينه هاي بسياري صرف شد صورت نگرفت.

چهره زيباي باربي، داشتن لباس هاي متنوع و زيبا، امكان حركت اندام هاي آن، قيمت متناسب، آناتومي و ساختمان بدني متحرك و ساده و بالاخره تنوع در مدل هاي ظاهري باربي همه از ويژگي هاي اين عروسك است كه حتي امكان مقايسه آن را با دارا و سارا فراهم نياورده است.

باربي، همچنان، عروسكي بي رقيب

در سال ١٩٤٥، «شركت متل»، توسط زوج «هندلرومت» در جنوب كاليفرنيا در آمريكا تاسيس شد. موسسان اين شركت در سال ١٩٥٩ به دليل علاقه دختر هندلر به عروسك هاي كاغذي، طرح ساخت عروسكي را دنبال كردند كه منجر به عقد قرارداد براي دريافت امتياز عروسك آلماني «لي لي» شد. عروسك لي لي در واقع برگرفته از شخصيت و اندام و چهره يك زن خيابان گرد آلماني به همين نام بود. شركت متل، امتياز عروسك لي لي را از آلمان خريد و پس از تغييراتي، صورت بندي نژادي آن را به نژاد «آنگلوساكسون» همانند و براي توليد انبوه آن در آمريكا اقدام كرد. اين عروسك تغيير نژاد يافته «باربي» لقب گرفت. باربي اسم خلاصه شده باربارا دختر كوچك رئيس شركت متل يعني آقاي هندلر بود. باربي به زودي در صف اول اسباب بازي دختران در غرب قرار گرفت. در سال ١٩٥٩ هر عروسك باربي به قيمت ٣ دلار فروخته مي شد. اما اكنون هر عروسك باربي اصل ساخت شركت متل تا ٤ هزار و ٥٠٠ دلار قيمت دارد. طراح تغييرات باربي در شركت متل، «جك رايان» است. وي قبل از آن در پنتاگون (وزارت جنگ آمريكا) طراح موشك هاي «اسپارو» و «هاوك» بوده است.

در ١٩٦١ شركت متل، عروسك «كن» را توليد كرد. اين عروسك پسري بود با لباس هاي شيك و موهاي قهوه اي كه نام آن برگرفته از نام پسر هندلر، رئيس شركت بود. بعدها در سال ١٩٦٣، عروسك «ميچ» و در سال ١٩٦٥ عروسك «اسكيپر» به جمع كن و باربي پيوستند.

ويژگي هاي باربي

در ميان عروسك هايي كه تاكنون ساخته شده اند، باربي از ويژگي هاي منحصر به فردي برخوردار است، چرا كه باربي تنها يك عروسك نيست، بلكه يك سلاح كارآمد در صحنه جنگ فرهنگي است و به همين خاطر متخصصان بسياري در توليد، طراحي، تبليغ و توزيع آن نقش آفريني كرده اند.

دختر ٢٠ ساله اي كه فيزيك بدني لاغري دارد و نمايشگر قدي ١٩٥ سانتي متري است. بايد توجه داشت كه اين ويژگي، نمايشگر دوران جواني يك دختر است و از همين جا مي توان به الگوسازي باربي براي آ ينده كودكان به خوبي پي برد. از سوي ديگر طراحي چهره باربي به گونه اي اغراق آميز صورت گرفته است.

فرم لباس باربي نيز خاص و قابل توجه است. لباس هاي ظريف، خوش رنگ و خوش دوخت باربي محصول هنر بزرگ ترين طراحان لباس جهان است كه در شركت متل گرد هم آمده اند.

عريان گرايي، اشرافي گرايي و مصرف گرايي ٣ مولفه اصلي لباس هاي باربي است.

از سوي ديگر باربي براي اين كه بتواند نقش تربيتي خود را ايفا كند بايد پاسخ گوي تمامي سلائق و علاقه ها باشد و لازمه اين كار تنوع مدل هاي مختلف باربي در نقش هاي گوناگون است.

باربي پرستار، باربي معلم، باربي خلبان، باربي ژيمناست، باربي خواننده و... همه براي تحكيم الگوسازي اين عروسك خلق شده اند. همچنين براي پذيرش اين عروسك از سوي مليت هاي گوناگون، باربي با حفظ استيل بدني اش (اصالت آمريكايي) در رنگ ها و مليت هاي گوناگون نيز ظاهر شده است، از جمله باربي هندي، آفريقايي، چيني، لهستاني و...

مقابله با باربي يا پركردن خلاء وجود عروسك ملي

تمام اين ويژگي ها در حالي است كه عروسك سارا به عنوان هم جنس و رقيب باربي، بسياري از خصوصيات قابل توجه و موثر اين عروسك را ندارد و در بسياري از موارد حتي در نقطه مقابل ظرافت هاي باربي قرار دارد.

«محمد حسين فرجو»، دبير شوراي نظارت بر اسباب بازي در اين باره توضيح مي دهد: قيمت بالاي عروسك دارا و سارا، سنگين بودن اين دو عروسك و متنوع نبودن آن ها از جمله دلايلي است كه موجب شده است آن ها مورد توجه قرار نگيرند.

وي ادامه مي دهد: شركت آمريكايي متل، ادعا مي كند كه ٢٥٠ مدل تنوع را در عروسك باربي در اندازه هاي مختلف، شكل و شمايل مختلف و تجهيزات، امكانات و لوازم جانبي مختلف عرضه كرده است.

وي البته دليل ساخت عروسك دارا و سارا را رقابت با باربي نمي داند و مي گويد: ماجراي ساخت اين دو عروسك به خلاء وجود عروسك ملي در كشورمان برمي گردد. به عبارتي با مطالعه و بررسي در كشورهاي ديگر به اين نكته مي رسيم كه در هر كشوري يك نمونه عروسك ملي وجود دارد در حالي كه خلاء چنين عروسكي در ايران ديده مي شد.

در عين حال كه ديگر كشورها عروسك هايي را متناسب با فرهنگ جامعه خودشان توليد و بازار اسباب بازي ما را پر مي كنند.

وي اضافه مي كند: از اين رو شوراي عالي انقلاب فرهنگي، راجع به اين موضوع تصميم گيري كرد و سپس شوراي فرهنگ عمومي كه يكي از شوراهاي اقماري شوراي عالي انقلاب فرهنگي است، درباره آن به بحث نشست و در نهايت عروسك ملي توسط كانون پرورش فكري كودكان ارائه شد.

وي خاطرنشان مي كند: اين در حالي بود كه با طرح موضوع توليد عروسك دارا و سارا، كشورهاي اروپايي و غربي و خبرگزاري ها توليد اين عروسك ها را مقابله فرهنگي با عروسك هاي باربي عنوان كردند و اين موضوع را تيتر كردند در حالي كه موضوع اصلي، خلايي بود كه در اين خصوص احساس مي شد، نه مقابله با باربي.

فرجو استقبال نشدن را از دارا و سارا ناشي از انجام نشدن برخي اقدامات تبليغي به صورت هم زمان عنوان مي كند و مي افزايد: اصولا براي انجام اين حركت ملي، بايد براي تمام جنبه هاي آن از قبل اقدامات لازم بررسي شود، به عنوان مثال موضوع ساخت يك سريال تلويزيوني مرتبط با موضوع، منتشر شدن كتاب داستاني درباره آن و يا وارد كردن موضوع در كتاب هاي درسي بچه ها به شكل هاي مختلف از جمله اقداماتي است كه مي توانست به آشنا شدن بچه ها با اين عروسك كمك كند.

وي همچنين با انتقاد از قيمت بالاي عروسك دارا و سارا به ماجراي سفر سيد محمد خاتمي در دوران رياست جمهوري اش به مازندران اشاره مي كند و مي گويد: در اين سفر، خاتمي از دختري كه به استقبال وي آمده بود، درباره خواسته اش مي پرسد تا آن را برآورده كند و دخترك مي گويد: آرزوي من داشتن عروسك دارا و سارا است.

وي ادامه مي دهد: در اين باره مي توان چند دليل را مورد توجه قرار داد، يك دليل تبليغ عروسك دارا و سارا در رسانه ها و تيزرهاي تلويزيوني است و ديگري قيمت بالاي آن ها است و اين كه خانواده دختر توانايي خريدن اين اسباب بازي را نداشته اند و به هر شكل نتوانسته اند اين عروسك را براي فرزندشان تهيه كنند.

وي در پاسخ به اين سوال كه با توجه به آگاهي از ايرادات اين عروسك ملي، چرا هيچ كدام از مسئولان مربوطه به فكر رفع ايرادات نيستند، پاسخ مي دهد: قرار بود اقداماتي توسط كانون در اين خصوص انجام شود و نمونه هاي كوچك تري از دارا و سارا به بازار بيايد كه هم قيمت مناسبي داشته باشد و هم اشكالاتي كه به آن وارد بوده، برطرف شود و من شنيده ام كه تلاش مي شود اين كار سريع تر انجام شود اما گويا مشكلاتي وجود دارد كه اجازه نمي دهد، اين اقدام به سرعت پيش برود.

ايجاد سايت هاي ضد باربي

وي درباره تاثير فرهنگي و اجتماعي عروسك هاي غربي در كشورهاي مختلف نيز اظهار مي كند: در اين مورد حتي در آمريكا، سايت هاي ضدباربي راه اندازي شده اند. دليل چنين اتفاقي هم بر مي گردد به اين كه بچه هاي مصرف كننده اين عروسك ها به افسردگي مبتلا شده اند، دست به خودكشي زده اند، كلاس هاي درس را ترك كرده اند و سوء تغذيه گرفته اند، به نحوي كه جامعه پزشكي نسبت به اين موضوع هشدار داده است.

تمام اين اتفاقات نيز به اين دليل رخ داده كه شباهتي به باربي نداشته اند.

دبير شوراي نظارت بر اسباب بازي همچنين به ميزان فروش عروسك باربي اشاره مي كند و مي افزايد: طبق آمار و ارقامي كه شركت متل ارائه مي دهد آن ها مدعي اند كه در هر ثانيه دو يا ٣ عروسك باربي به فروش مي رسد علاوه بر اين كه چين نيز با كپي برداري از اين عروسك، باربي را با كيفيت پايين تر و با قيمت ارزان تر توليد مي كند و براي فروش آن نيز تبليغات وسيعي صورت مي گيرد.

وي متذكر مي شود: درمورد عروسك هاي دارا و سارا نيز همين گونه است، يعني اگر تبليغات وسيع با كاركردهاي مختلف صورت بگيرد مطمئنا فروش اين عروسك ها هر روز رونق مي گيرد اما متاسفانه اين اتفاق نيفتاده است. هر چند همكاري نكردن صدا و سيما براي پخش تبليغات رايگان عروسك هاي ملي، قابل تامل است، باز هم لازم است از طراحان عروسك دارا و سارا سوال شود كه به چه دليلي براي تبليغات اين عروسك ها، برنامه ريزي دقيق صورت نگرفته است.

عروسك هاي نه چندان جذاب

« سيده فريبا سجادي» معاون آفرينش اجراي فرهنگسراي كودك نيز با بيان اين كه در طراحي عروسك هاي دارا و سارا خلاقيت و كودك محوري لحاظ نشده است مي گويد: بي توجهي به اين اصل مهم، باعث شد تا دارا و سارا نتوانند بچه ها را جذب كنند، به خصوص آن كه رنگ هايي كه در ساخت اين عروسك ها استفاده شد براي بچه ها جذاب نبود در حالي كه لباس هاي رنگارنگ باربي و همراه داشتن وسايلي مانند وسايل آشپزخانه و وسايل شخصي، نياز بچه ها را در دوران كودكي اقناع مي كند.

وي اضافه مي كند: متاسفانه ورود سريع دارا و سارا به بازار و استفاده از رنگ هاي مرده براي لباس هاي آن ها و حتي استفاده از لباس هاي محلي ايراني بر تن آن ها از عواملي بود كه باعث شد كودكان توجهي به اين عروسك ها نداشته باشند، ضمن آن كه براي مانوس شدن بچه ها با اين عروسك ها هيچ گونه فرهنگ سازي صورت نگرفت.

سجادي تصريح مي كند: البته مي توان با بازنگري و خلاقيت و نوآوري مجدد، ايرادات اين عروسك ها را برطرف كرد اما نبايد فراموش كنيم كه اين بار قبل از توزيع سراسري عروسك جديد، آن را به صورت نمونه هاي توليد شده ابتدا ميان يك جمعيت آماري و تحت نظر مراكزي توزيع كنيم كه با بچه ها در ارتباطند و سپس با آگاهي از نظرات كارشناسان و بچه ها، آن را به توليد انبوه برسانيم.

به گفته سجادي، توليد عروسك دارا و سارا به واسطه محدوديت هاي فراوان، قيمت بالا و وزن سنگين، عملكردي شتابزده در مقابل سال ها فعاليت عروسكي مانند باربي بود، عروسكي كه با سلايق و قيمت هاي مختلف توليد شده است.

وي همچنين لزوم آماده شدن بستر پذيرش عروسك ملي را مورد تاكيد قرار مي دهد و خاطرنشان مي كند: متاسفانه طراحان و دست اندركاران فرهنگي براي بهينه سازي و آماده كردن بستر پذيرش عروسك دارا و سارا و معرفي آن ها شرايط را آماده نكردند و همين امر باعث شد ورود اين عروسك به بازار به همراه گران بودن آن كه براي مردم در مقابل ديگر عروسك ها توجيه اقتصادي نداشت، با اقبال روبه رو نشود به نحوي كه سارا و دارا نه تنها نتوانستند در مقابل باربي خودنمايي كنند، بلكه حتي در بين كودكان هم جايي براي خودشان باز نكردند.

سجادي تصريح مي كند: ما براي اين كه سارا و دارا را به مقابله با باربي بفرستيم عجله كرديم چرا كه لازم بود طراحان زمان بيشتري را صرف طراحي اين عروسك ها كنند.

كاركرد تربيتي

و اما نكته بسيار مهم در اين بحث، كاركرد الگويي و تربيتي عروسك است. چرا كه اين ابزار بازي زيبا در حساس ترين مقطع سني يعني در دوران كودكي مورد استفاده قرار مي گيرد و نقش بسيار موثري در الگوسازي ذهني كودكان به خصوص دختربچه ها آن هم در قالبي عاطفي و دوست داشتني دارد.

« محمد كاظمي»، روان شناس در اين باره با تاكيد بر اين كه عروسك ها تاثير فراواني برطرز رفتار، پوشش و يا ايجاد احساس كنجكاوي در كودكان دارند مي گويد:يقينا كودك در تعامل با جهان بيرون است و بخشي از رفتارها را از داخل خانواده و پدر و مادر و نزديكان خود الگو مي گيرد. همان گونه كه مطمئنا بارها ديده ايد كه دختر بچه ها سعي مي كنند تمام آن چه را كه مادر به صورت نصيحت و گفت وگو و تنبيه و تشويق به آن ها مي گويد، به عروسك هايشان بگويند.

وي ادامه مي دهد: علاوه بر اين كودك در تعامل با جهان بيرون، ياد مي گيرد و تجربه اندوزي مي كند و از اين تجربيات در زندگي خود بهره مي برد. بنابراين عروسك مي تواند در منش و رفتار كودك تاثيرگذار باشد، به خصوص در جامعه مسلمان.

وي اضافه مي كند: مادران نيز از كاركرد واسطه اي عروسك براي آموزش دختران در اموري همچون غذا خوردن، حمام كردن و آرامش و... بهره مي برند. اما در كنار اين مسئله، به تناسب رشد سني دختران، عروسك در آموزش نقش هاي اجتماعي و نمايش تفكيك جنسيتي و فهم كودك از وظايف آينده خويش نقش بارزي را ايفا مي كند.

اين روان شناس با بيان اين كه در روش هاي تعليم و تربيت، مهم ترين عامل، بحث « الگوسازي» است و در اين ميان مهم ترين سن، دوران كودكي است خاطرنشان مي كند: در جهان امروز بيشترين حجم توليدات فرهنگي نيز در راستاي همين الگوسازي در دوران كودكي است، اين مطلب در توليد بسياري از محصولات از جمله انيميشن، كتاب و اسباب بازي ديده مي شود.

وي با اشاره به علاقه مندي و تاثيرپذيري دختران از عروسك اضافه مي كند: دختر بچه ها، زنان آينده هر جامعه اي مي باشند و براي تعالي جامعه لازم است كه دختران به درستي تربيت شوند و شايد از اين جهت است كه مي توان گفت عروسك در موضوع تهاجم فرهنگي، از نظر تاثيرگذاري بر دختران، نقشي اساسي بر عهده دارد. بنابراين نبايد از اين نكته غافل شد كه عروسك، بالاترين نقش تربيتي را به ويژه در شكل دهي و پايه ريزي شخصيت دختران دارد.به هر صورت نبايد فراموش كنيم كه عروسك باربي يكه تاز ميدان بازي هاي كودكان است و شواهد حاكي از آن است كه هنوز هيچ كشوري نتوانسته، رقيبي جدي براي اين عروسك باشد.

اما توليد و ورود عروسكي ملي در كشور ما كه كشوري با فرهنگ ايراني و اسلامي است نيازمند طراحي و بررسي دقيق است تا بتوان در مقابل اين رقيب سر سخت سربلند كرد و خلاء عروسكي را با ويژگي هاي ملي كشور پر كرد و اين كار نيازمند صرف زمان و انجام كار كارشناسي دقيقي است كه متاسفانه در طراحي و ساخت عروسك هاي سارا و دارا لحاظ نشده است. اما با اين وصف باز هم به نظر نمي رسد براي اقدامي مجدد ورفع ايرادات عروسك ملي كشور، دير شده باشد.