مرگ " کریم اف " و سه سناریو پیش روی ازبکستان

عصر ایران - اسلام کریم اف رییس جمهور ازبکستان امروز (جمعه) در سن 78 سالگی درگذشت. کریم اف از 6 روز پیش به دلیل آنچه که دولت ازبکستان سکته مغزی خوانده بود، به کما رفته و بستری شده بود و خبر مرگ او نیز نه از سوی بیانیه رسمی دولت این کشور بلکه برای بار نخست از سوی آژانس های خبری و دیپلمات های کشورهای خارجی اعلام شد.

کریم اف از سال 1989 و از زمان رو به ضعف نهادن اتحاد جماهیر شوروی سابق از جمله افراد متنفذ حزب کمونیست شوروی بود که توانست کلید قدرت را در کشور ازبکستان برباید.

او در سال 1991 و در یک انتخابات توانست با شکست دادن رقبایش به ریاست جمهوری رسید و از آن زمان تا کنون این سمت را به صورت مادام العمر در اختیار خود داشت.

او هیچ جانشینی برای خود تعیین نکرده است و بسیاری از ناظران معتقدند به احتمال فراوان جانشین او در پشت درهای بسته و با صلاحدید عده معدودی از مقامات کنونی این کشور و اعضای خانواده کریم اف تعیین خواهد شد.

پس از مرگ کریم اف سرنوشت ازبکستان می تواند به سه مسیر متفاوت ختم شود:

1- اجماع بر سر یک جانشین : در صورتی که هیات حاکمه ازبکستان بتوانند قدرت را پشت درهای بسته به یک جانشین مورد اجماع تحویل دهند امکان ادامه شرایط کنونی ازبکستان بدون تغییرات قابل توجه محتمل است.

2- خلا ء قدرت و بی ثباتی: در صورتی که اجماعی برای تعیین جانشین کریم اف نباشد، احتمال دارد پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی وارد یک دوره بی ثباتی و خلاء قدرت شود.

3- حرکت به سمت دموکراسی: مرگ کریم اف فی نفسه به معنای برداشته شدن مهم ترین سد و مانع از مقابل تغییرات دموکراتیک در کشور ازبکستان است. مرگ قدرتمند ترین مرد ازبکستان می تواند فرصتی برای وزیدن نسیم آزادی به این کشور باشد به شرطی که ظرفیت احزاب و گروه ها بالا باشد و بدون هرج و مرج و بی ثباتی بتوانند بهترین بهره را از شرایط ببرند.

ازبکستان با 32 میلیون نفوس ، پرجمعیت ترین کشور آسیای مرکزی است. این کشور دارای منابع طبیعی گازو طلا است.

با این حال ازبکستان یکی از فقیرترین کشورهای جهان محسوب می شود. فساد اقتصادی که از نظر بسیاری از ناظران ریشه در بسته بودن سیستم سیاسی ازبکستان دارد، یکی از دلایل عمده فقر موجود در ازبکستان است.

فرزند ارشد رییس جمهور متوفی ازبکستان به دلیل افشای اسناد فساد اقتصادی بیش از دو سال است که در حصر خانگی به سر می برد.

"گلناره کریم اف" دختر بزرگ (44 ساله) رییس جمهور متوفی تا دو سال پیش یکی از گزینه های احتمالی جانشینی او محسوب می شد، اما با افشای فساد اقتصادی او و اختلافاتی که در پی آن بین او و پدرش به وجود آمد، در نهایت پدر قدرتمند را به حصر خانگی دختر بزرگش واداشت.

در دو سال گذشته گلناره در انظار عمومی ظاهر نشده و در حصر خانگی قرار دارد.

مشخص نیست که مرگ پدر او چه تاثیری در آینده گلناره و نقش او در سیستم سیاسی ازبکستان خواهد داشت.


کریم اف در طول سال های ریاست جمهوری، " اسلام گرایان تندرو " و تهدیدات تروریستی را مهم ترین تهدید داخلی ازبکستان می دانست. او به شدت میلیشیای اسلامگرا را سرکوب می کرد و هم اکنون صدها فعال تندروی اسلامگرا در زندان های ازبکستان هستند.

او از سال 1999 و از زمانی که از یک سوء قصد جان سالم به در برد، سرکوب مخالفانش را شدت بخشید. در مهم ترین حادثه ای که در این زمینه روی داد گفته می شود در سال 2005 دولت ازبکستان صدها فعال مخالف خود را در شهر شرقی " اندیجان " به گلوله بسته و کشته است.

"کریم اف " یک بار در جریان سخنرانی خود در مجلس ازبکستان (در سال 2006)  به زبانی صریح و قاطع گفت : " تنها راه علاج در برابر اسلامگرایان افراطی خالی کردن تیر خلاص روی شقیقه آنهاست. اگر لازم باشد و اگر شما  (مجلسیان) راه حلی برای این تهدید نمی شناسید من خود حاضرم این کار را انجام دهم."

اسلام کریم اف که یکی از کمونیست های متنفذ در دوره اتحاد جماهیر شوروی بود و با وجودی که روابط حسنه ای با دولت مسکو در سال های پس از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی داشت، اما همزمان تلاش داشت با نزدیکی به غرب و به طور خاص آمریکا، در مبارزه با گروه های افراط گرای اسلامی از پشتیبانی و حمایت غرب برخوردار باشد.

دولت ازبکستان از سال 2001 ( پس از واقعه 11 سپتامبر) به آمریکا اجازه داده بود  در چارچوب استراتژی نبرد با تروریسم بین المللی ، نیروهای خود را در پایگاه " خان آباد " در این کشور مستقر کند اما از سال 2005 و همزمان با سرکوب شدید اعتراضات ضد دولتی در شهر اندیجان، دولت تاشکند این پایگاه را تعطیل و نیروهای آمریکایی را از این کشور بیرون کرد.


دولت وقت آمریکا (جورج بلیو بوش) به سرکوب خونین مخالفان در شهر اندیجان اعتراض کرد و همین اعتراض سبب شد تا دولت تاشکند، عذر حضور نیروهای آمریکایی در پایگاه خان آباد را بخواهد و این پایگاه را از نیروهای آمریکایی تخلیه کند.

پس از روی کار آمدن دولت باراک اوباما در آمریکا (ژانویه 2009) روابط سرد دو دولت گرم تر شد و همزمان وزارت امور خارجه آمریکا (در دوره هیلاری کلینتون) نام ازبکستان را از لیست دولت های ناقض حقوق بشر خارج کرد.

 در این دوره دو طرف مذاکراتی را برای استقرار مجدد نیروهای آمریکایی در پایگاه خان آباد انجام دادند و دولت تاشکند در  سال 2014 از پیمان امنیت دسته جمعی (کشورهای مشترک المنافع با روسیه) خارج شد.

در نوامبر 2015 نیز دومین نشست مشترک وزرای امور خارجه 5 کشور آسیای مرکزی و آمریکا موسوم به " C5+1  " در شهر "سمرقند" ازبکستان برگزار شد. با ظهور داعش و نفوذ این گروه تروریستی به افغانستان و همزمان خروج نیروهای رزمی آمریکا از افغانستان (تا پایان سال 2016) کشورهای آسیای مرکزی و به ویژه ازبکستان از خلاء قدرت موجود در افغانستان و احتمال سرایت تهدیدات تروریستی از افغانستان به کشورهایشان نگران هستند. دولت آمریکا نیز کوشیده است از این نگرانی بهره برداری کرده و دولت های آسیای مرکزی را به همکاری های نزدیک امنیتی با خود و استقرار پایگاه های خود در این منطقه ترغیب کند.

با وجودی که دولت ایالات متحده در سال 1992 و کوتاه زمانی پس از اعلام استقلال جمهوری های پنج گانه آسیای مرکزی آنها را به رسمیت شناخت و اقدام به تاسیس سفارت خانه در پایتخت های آنها کرد، اما در 25 سال گذشته هیچ رییس جمهوری آمریکا از جمهوری های آسیای مرکزی دیدار نکرده است.