از دیاثت تا پدرسوختگی زیر چتر سینمای اجتماعی

شروین مقیمی *

مدت زیادی است که مرز بین سینمای اجتماعی و سیاه نمایی به محلِ مناقشه ای برای اساتید سینما بدل شده است. برای مشخص کردن این مرز دست به هر کاری زده اند، از مصاحبه های تلفنی و برنامۀ زنده با کارشناسان سینما گرفته تا مشورت با کارشناسان علوم اجتماعی. اما گویی این مسئله آنقدر بغرنج است که در طی این چند سالِ اخیر هیچ راه برون رفت و تعریفِ دقیقی از آن به دست نیامده است. سئوال این است، سیاه نمایی چیست؟ چه زمان، فیلمی اجتماعی و انتقادی است، اما سیاه نما نیست؟

سئوال بسیار مهمی است. به نظر جواب آن در حالِ پیدا شدن است. فکر می کنم اگر برنامۀ هفت را در روز جمعه، نوزدهم شهریور ماه 95 دیده باشید، با من هم رای شوید. از این رو این تاریخ را به صورتی دقیق بیان کردم چون این برنامه از آن برنامه هایی است که باید در ذهن بسپاریم. در ادامه به دو بخش مهم از این برنامه می پردازم و امیدوارم بتوانیم به جواب مورد نظر نزدیک شویم. 

بخش اول، مصاحبۀ آقای افخمی با آقای علیرضا امینی و خانم تینا پاکروان است، همراه با مصاحبه هایی با خانم درخشنده و چند متخصص علوم اجتماعی. برآیند گفتگوی این سه نفر و گزارش های ظبط شده به شرح زیر است.

-    اتوپیایی نیندیشید!، چرا که از زمان "مانی" کسانی بودند که می خواستند برابری و عدالت در زمین جاری شود اما نتوانستند و این نکته را به یاد داشته باشید که اختلاف طبقاتی در همه جای دنیا وجود دارد و کاملاٌ امری طبیعی است. خدای نکرده باید به نوعی، طرفدار سوسیالیسمی تخیلی باشید و یا از آن آنارشیست های اوباش که بخواهید این نظم را بر هم بزنید.

-    فیلم ساز وظیفۀ نشان دادن راهکار ندارد. هدف اصلی، سرگرم کردن مردم با ابزار سینما است. با موضوعات متنوع برای مردم فیلم بسازید و نیم نگاهی هم به بازارهای جهانی داشته باشید. سینمای اجتماعی در همه جای دنیا در حال محو شدن است، اگر هم کار کند پولی از آن در نمی آید، پس وقت خود را هدر آن ندهید. مردم را فراموش نکنید! لازم نیست به مسئولین چیزی بگویید آن ها خود بهتر از همۀ ما از مشکلات آگاه هستند. سینما برای سرگرمی است، مردم را سرگرم کنید.

-    در این میان عده ای هم در دستۀ اپوزیسیون هستند و یا ادای آن را در می آورند که خودشان هم نمی دانند چه می خواهند. خانم درخشنده هم گفتند، آنهایی که به دنبال معلول می روند و نه علت، نتیجۀ کارشان سیاه نمایی خواهد بود.

-    هستۀ اصلیِ صحبت روان شناس عزیزی هم که بیشتر شبیه به بازاریاب های شرکت msn بود از این قرار بود که اگر کسی مشکلی دارد این مشکل برمی گردد به ژنتیک او و یا دوران بارداری مادرش. هر کاری می خواهید بکنید فقط نظم موجود را به خطر نیاندازید.

از شما چه پنهان که صحبت هایی هم راجع به گروه های چپ و اپوزیسیون شد که خیلی متوجه نشدم این گروه چه کسانی هستند و در کجای سینمای ایران قرار دارند. آقای افخمی گذری هم به موج نوی سینمای ایران زدند که بنده دقیق نمی دانم ایشان از چه چیز صحبت می کنند. در نهایت خانم پاکروان هم ادعا داشتند که برای مردم فیلم می سازند و اعتقاد داشتند که مردم از فیلمسازان جلوتر هستند. به نظر زمانی که فیلمساز خبرۀ مسائل اجتماعی در اوج پختگیِ خود بعد از سی سال فیلمسازی راه حل را در تفکر علت و معلولی می بیند، صحبت خانم پاکروان بیراه هم نیست.

بخش دوم، صحبت های آقایان مسعود فراستی، سعید قطبی زاده و همچون همیشه آقای افخمی، دن کیشوت سینمای ایران.

این بخش نیز به نقد کردنِ چند فیلم گذشت و همراه با گوشه چشمی به سینمای اجتماعی به پایان رسید. اما آقای قطبی زاده با چهرۀ آراستۀ همیشگی و بیان دقیق خود چیزی گفت که در ذهن مخاطب بماند. در نتیجه در ذهن من ماند. فرمودند بازیگر دخترِ فیلم "دربند"، در مواجهه با پدر سوختگی های شهر بی در و پیکر تهران ساده لوح است. "پدرسوختگی هایی که در جامعه هنجار شده است".
نمی دانم این جملۀ آخر توصیف است یا توهین، بازنمایی است یا سیاه نمایی، اما مرا یاد جمله ای از آقای مسعود فراستیِ دوست داشتنی انداخت، زمانی که در رابطه با دیاثت هنری و یا شارلاتانیسم سینمایی صحبت می کردند. متاسفانه دقیق به یاد ندارم دربارۀ کدام فیلم اینها را گفتند و از آن جایی که فیلم های ایرانی ای که دوست دارند زیاد نیست، نمی توانم به راحتی حدس بزنم؛ اما مطمئنم که قلاده های طلا نبود.

لازم به ذکر است که امین حیایی هم در ابتدای این برنامه به عنوان مهمان حضور داشت و کاملا صریح و بی پرده و در کمال وقار در بارۀ خودش و سینما و همچنین حضورش در فیلم قلاده های طلا صحبت کرد. در ضمن در همین برنامه مسابقۀ پیامکی با موضوع فیلم های امین حیایی برگزار شد که بعد از اخراجی ها، فیلم قلاده های طلا به عنوان دومین فیلم محبوب از نظر مردم با بازیِ امین حیایی انتخاب شد.

خب، این برنامه هم  تمام شد و بعد از این همه سال باز ما ماندیم و سیاه نمایی در سینمای ایران و چند نکتۀ اضافی. یکی از این نکات این است که باید به یاد داشته باشیم که در سینمای ایران جریان اپوزیسیونی وجود ندارد، "موج نو "ای هم وجود ندارد. فیلم سازی که با پروانۀ ساخت دولتی، پول دولتی و پخش دولتی فیلم ساز می شود، چطور می تواند در جبهه ای دیگر باشد؟ فیلم سازانِ فیلم های آپارتمانی چطور می توانند فیلم اجتماعی و یا شهری بسازند؟ فیلم سازانی که هیچ رابطه ای بین یک خانواده و یک اجتماع نمی توانند برقرار کنند، نمی توانند منتقد اجتماعی باشند. فیلم سازانی که در اوج سیاهی نقطات امید و چانه زنی هایِ واقعیِ حاضر در جامعه را نمی بینند، سیاهیِ ذهن خود را به جامعه سنجاق می کنند.

در آخر گمان برید که تمام مشکلاتی که فیلم سازان در سر راه خود از گرفتن پروانۀ ساخت، تا اکران و پخش دارند حل شود. چه باقی می ماند؟ باور کنید مشکلات بیشتر می شود. تا زمانی که تخیل جامعه شناختی در جامعه وجود نداشته باشد و نقش پول همواره پنهان بماند و همه چیز در دست های گره شدۀ دولت و سرمایه باشد، سینما همین کالای فرهنگی باقی خواهد ماند. کالایی که ما در تولید شکل اولیۀ آن مانده ایم و هالیوود و بالیوود جنس مرغوب آن را تولید می کنند. ما هم به امید "عالیوودِ" خود نشسته ایم. حال شما تصمیم بگیرید، زیر چتر سینمای اجتماعی یا هر نوع دیگری از سینما چه چیزی در کمین است؟


* Shervin.moghimi@gmail.com