ماجرای هوافروشی در پمپ‌بنزین‌ها

این روزها گزارش‌ها و خبرهای متعددی پیرامون کم‌فروشی در جایگاه‌های سوخت بر سر زبان‌ها افتاده است. برخی این را به سودجویی برخی جایگاه‌داران ربط داده و برخی دیگر صحبت از کم‌فروشی می‌کنند، عده‌ای نیز معتقدند که در پمپ بنزین‌ها همراه با بنزین، آب، نفت سفید، گازوئیل و هوا فروخته می‌شود.

روزنامه شرق نوشت: به‌هرحال مشکلاتی از سوی شهروندان گزارش شده است و دراین‌میان همه به دنبال مقصر هستند. دراین‌باره شکی نیست که به مقوله نظارت باید توجه جدی شود؛ اما داستان واقعی چیست؟

چندی قبل یکی از مقامات انجمن جایگاه‌داران درباره آنچه «ماجرای هوافروشی در پمپ‌بنزین‌ها» منعکس شده بود، صراحتا تفاوت میان میزان عرضه از تلمبه با میزان واقعی بنزین تحویل‌شده به خودرو را تأیید می‌کند و البته مسئول آن را بخارات بنزین می‌داند.

اظهارات رئیس اتحادیه جایگاه‌داران به این موضوع، زاویه دیگری هم دارد؛ چراکه اساسا بخارات بنزین چندان محسوس نیست که بتوان آن را یک «عامل اصلی» تلقی کرد. درحال‌حاضر در کشور روزانه حدود ٧٥‌ میلیون لیتر بنزین مصرف می‌شود که براساس تحقیقات صورت‌گرفته در شرکت ملی پخش، در سه نقطه بخارات بنزین در هوا متصاعد می‌شود. این نقاط شامل انتقال بنزین از انبار به نفت‌کش، از نفت‌کش به جایگاه عرضه و از جایگاه یا تلمبه به باک خودرو است.

مصرف ٧٥‌میلیون‌لیتری بنزین کشور از طریق حدود سه‌هزارو ٥٠٠ جایگاه عرضه بنزین برای قریب به ١٥‌ میلیون وسیله نقلیه و خودرو صورت می‌گیرد.

به نظر می‌رسد این موضوع اساسا یک موضوع سخت‌افزاری است. مسئله‌ای که گاهی برای خیلی از افراد اتفاق افتاده، این تصور است که میزان سوختی که شمارشگر تلمبه نشان می‌دهد، با آمپر ماشین همخوانی ندارد. گاهی این تفاوت به‌قدری محسوس است که فرد را به شک می‌اندازد که جایی از کار اشکال دارد. بله، این می‌تواند یک واقعیت باشد، با وجود آنکه ابزارهای مختلفی برای جلوگیری از خطا پیش‌بینی شده، هم خطای انسانی و هم خطای فیزیکی می‌تواند مظنون اصلی باشد.

درهرصورت اثبات این مسئله برای فردی که بنزین زده و بعد نسبت به حجم بنزین واقعی در باک دچار تردید می‌شود، کمی دشوار است. بسیاری از مواقع نیز، فرد تمایلی به شکایت بابت چند لیتر بنزین ندارد؛ ازاین‌رو سازمان‌های متولی برای جلوگیری از هرگونه خطا و تخلف احتمالی مراقبت‌های مختلفی را پیش‌بینی کرده‌اند؛ به‌گونه‌ای‌که شرکت ملی پخش هر ماه ضمن چک‌کردن پلمب تلمبه‌ها، شمارشگرها و نازل‌ها، میزان بنزین خروجی را با استفاده از پیمانه‌های مشخص و دقیقی کنترل می‌کند. هم‌زمان سازمان استاندارد و دیگر دستگاه‌های نظارتی نیز به صورت دوره‌ای حجم بنزین خروجی هر تلمبه را با شمارشگر آن کنترل می‌کنند؛ تاجایی‌که اگر میزان کاهش عرضه یا افزایش آن در هر ٢٠ لیتر بیش از ٢٠ سی‌سی باشد، آن دستگاه از فرایند کار خارج و گزارش آن به نهادهای متولی و در صورت تخلف به مراجع قانونی اعلام می‌شود.

با وجود این سطح از نظارت همچنان تردیدها باقی مانده است. هوافروشی یکی از اصطلاحاتی است که به تازگی مطرح شده درحالی‌که اساسا دستگاه‌های میتر (اندازه گیری) در تلمبه‌ها اجازه خروج هوا را نمی‌دهند. لوله‌ای قبل از ورود بنزین به میتر تعبیه شده که هوا یا بخار از آن خارج می‌شود. در صورت بروز اشکال در این سیستم به‌راحتی می‌توان در بازرسی و اندازه‌گیری خروجی تلمبه‌ها متوجه آن شد.

بخار بنزین مظنون جدید است که به‌تازگی از سوی یکی از مسئولان انجمن‌های جایگاه‌داران مطرح شده است. البته (خبرگزاری مهر) برای جنجالی‌کردن آن و جذب مخاطب ماجرای هوافروشی را تیتر زد و توصیه قدیمی مسئولان درباره سوخت‌گیری‌نکردن خودرو در هنگام تخلیه نفت‌کش به جایگاه را به‌عنوان توصیه جدید معرفی کرد.

طبق بررسی‌‌های کارشناسان معمولا بنزین به دلیل ماهیت فرّاربودن آن در هنگام انتقال از انبار به نفت‌کش و جایگاه سوخت تا باک خودرو در سه مرحله بخارات آن در هوا متصاعد می‌شود. حجم این بخارات در مجموع چشمگیر است؛ به‌طوری‌که طبق نظر کارشناسان از ٧٥‌ میلیون لیتر مصرف بنزین روزانه در کشور حدود ٢٠٠‌ هزار متر مکعب بخار بنزین تولید می‌شود.

یک محاسبه سرانگشتی نشان می‌دهد اگر از هر مترمکعب بخار بنزین ١,٥ لیتر بنزین به دست بیاید، مجموع استحصال بنزین که از انبار تا انتقال به جایگاه و انتقال به خودرو را شامل می‌شود، می‌تواند به ٣٠٠‌ هزار لیتر در روز برسد؛ یعنی حدود ٠.٤  درصد مصرف روزانه. حالا اگر یک خودرو در جایگاه ٣٠ لیتر بنزین بزند و فرض بر اینکه یک‌سوم بخارات در فرایند انتقال در مرحله آخر، یعنی از تلمبه به خودرو رخ می‌دهد، چیزی در حدود چهار سی‌سی بنزین در این فرایند بخار می‌شود. مطمئنا این حجمی نیست که محسوس باشد؛ بنابراین هرچند جمع‌آوری بخارات بنزین یک امر ضروری است؛ اما تأثیر چشمگیری بر آمپر بنزین خودرو و کم‌نشان‌دادن آن نخواهد داشت.

طرح کهاب برای کاهش، هدایت، انتقال و بازیافت این بخارات از سال ٨٧ اجرائی شد و تاکنون مرحله اول آن در اکثر جایگاه‌های کشور انجام گرفته است. در این گام ضمن نصب سیستم بازیافت در انبارها، بعد از آنکه تانکر حمل سوخت، بنزین را در مخزن جایگاه تخلیه می‌کند، بخارات موجود بنزین را جمع‌آوری و به انبار برای بازیافت بنزین انتقال می‌دهد؛ اما مرحله دوم و سوم این طرح که شامل جمع‌آوری بخارات از باک در هنگام سوخت‌گیری و تبدیل آن به بنزین در جایگاه است، به‌دلیل هزینه‌بری بالا از سوی جایگاه‌ها دنبال نمی‌شود که این امر می‌تواند پیامدهای زیست‌محیطی درخور توجهی داشته باشد. به‌تازگی سازمان ملی استاندارد متولی تعیین میزان حد آلایندگی مجاز بخارات بنزین در جایگاه‌ها شده و در آینده نزدیک استاندارد لازم را معرفی خواهد کرد.

البته این مسئله می‌تواند نگرانی انجمن‌های جایگاه‌داران را به همراه داشته باشد؛ چراکه بی‌توجهی و سرمایه‌گذاری‌نکردن لازم در این بخش و آلودگی محیط زیست با جریمه و برخوردهای قانونی روبه‌رو خواهد شد؛ اما یقینا نمی‌توان از آن به‌عنوان هوافروشی یا مظنون‌بودن بخارات بنزین در بی‌رمقی آمپر خودرو نام برد.

درهرحال نظارت‌های متعارف (هم از جانب وزارت نفت و هم از جانب دیگر دستگاه‌ها و سازمان‌های ذی‌ربط) همچنان و همواره ادامه دارد. اما به‌طور مشخص چنان‌که برخی اعلام کرده‌اند، اساسا امکان امتزاج بنزین با دیگر مواد (مانند آب یا گازوئیل) وجود ندارد. اساسا در کمتر جایگاهی در کشور، نفت ‌سفید به فروش می‌رسد. مخازن زیرزمینی فراورده در جایگاه، از طریق اتصالات مربوطه می‌تواند به تانکر محموله فراورده متصل شود؛ یعنی چنین نیست که در صورت جاری‌شدن آب در سطح جایگاه، این آب به مخازن راه پیدا کند.

مروری بر سوابق امر حاکی از آن است که احتمال اختلاط فراورده‌ها با یکدیگر در جایگاه‌ها، بسیاربسیار کم است؛ بااین‌حال هرگز نمی‌توان مدعی شد که هیچ‌گاه چنین مواردی در قالب خطای عمدی رخ نداده و نخواهد داد؛ به‌هرحال راهبرد وزارت نفت و همچنین جایگاه‌های پمپ‌بنزین، صرفا توسعه و بهبود خدمات‌رسانی به شهروندان است.