تفسیر راهنما؛ کلید دریافت پیام‌های قرآن در جهان معاصر

حجت‌الاسلام و المسلمین سیدمحمدعلی ایازی،‌ مدیر سابق مرکز فرهنگ و معارف قرآن در گفت‌وگو با خبرگزاری بین‌المللی قرآن(ایکنا) در این خصوص که تفسیر راهنما چه ویژگی‌هایی دارد؟ گفت: تفسیر راهنما یکی از تفاسیر فارسی دوره معاصر است که با نگاه اجتماعی به تفسیر آیات قرآن پرداخته است. ویژگی مهم این تفسیر تقسیم‌بندی مطالب به موضوعات و مطالب است، به این صورت که هر در ذیل هر آیه، مدلول‌های گوناگون آن آیه، به ترتیب منطقی و ترتیب خود کلمات و جملات قرآن نگارش یافته است. این تفسیر از آن جهت دارای اهمیت است که اگر کسی بخواهد در ذیل آیه، پیام‌ها و نکات آیه را به‌دست بیاورد، خیلی مشخص و به‌روشنی می‌تواند این کار را انجام دهد.

این استاد دانشگاه ادامه داد: ویژگی دوم این تفسیر، کلیدواژه‌هایی است که کنار آیه گرد‌آوری شده و کافی است وقتی یک آیه را مطالعه می‌کنید، دریابید که این آیه درخصوص چه موضوعات معارفی بحث کرده است. شما می‌بینید که ذیل یک آیه ۲۰ یا ۳۰ عنوان آمده است، طبعا اگر در یک سوره نگاه کنید خواهید یافت که کدام موضوعات مورد بحث قرار گرفته است، مثلا ممکن است به خانواده، دین، زن، آزادی و... پرداخته شده باشد. بنابراین شما درخواهید یافت که در یک سوره، آیه و یا قرآن چه موضوعاتی بررسی شده است. بنابراین ویژگی دوم تفسیر راهنما این است که به غیر از دسته‌بندی آیات به دسته‌بندی مفاهیم و موضوعات به ترتیب خود آیات و در نهایت در آخر هرجلد به ترتیب کلمات است.

وی تصریح کرد:  ویژگی سوم تفسیر راهنما توجه به چالش‌های جدید در دوران معاصر و طرح مباحث مورد نیاز جامعه است. مفسر در تفسیر آیات به مباحث و مسائل روز توجه داشته و چون این تفسیر در زندان نوشته شده ناظر به مباحث عینی جامعه بوده و در قالب تفسیر به این موارد پاسخ داده است.
ایازی ادامه داد: هدف آیت‌الله هاشمی‌ که این تفسیر را در زندان و در ۲۲ دفتر ۲۰۰ برگ تدوین کرده و با مشکلاتی زیادی آن را از زندان بیرون آورده‌، این بوده است که کلید قرآنی را به دست خوانندگانش در جهان امروز و برای استفاده از آن‌ها در دنیای معاصر بدهد.

این استاد دانشگاه با بیان اینکه ویژگی چهارم این تفسیر این است که کلیدی برای ورود به موضوعات معارفی قرآن است، گفت: شما می‌توانید به مفاهیم و موضوعات کلان و فرعی معارف قرآنی چه آنهایی که لفظشان آمده و چه آنهایی که نیامده، دسترسی پیدا کنید.

ایازی ادامه داد: پیام‌ها در این تفسیر دو بخش هستند؛ یک بخش به صورت قضیه و جمله کامل آمده‌اند و در ذیل آیات به صورت و فراز‌هایی از جملات آورده شده است، اما در کنار این جمله‌ها، مفاهیم و مدخل‌های کلیدی آیه نیز استخراج شده‌اند که تبدیل به فهرست‌هایی در آخر مجلدات شده و همچنین به صورت مستقل تحلیل شده‌اند که تحت عنوان اثر دیگری به نام «فرهنگ قرآن» در ۳۲ جلد منتشر شده است. بنابراین این مجموعه قرآنی را می‌توان ۵۲ جلد دانست که ۲۰ جلد در قالب تفسیر و ۳۲ جلد به صورت فرهنگ قرآن و شکل فرهنگنامه منتشر شده است.

این استاد حوزه و دانشگاه در پاسخ به این پرسش که چه بخشی از این تفسیر متعلق به آیت‌الله هاشمی و چه بخشی متعلق به تیم همکار است؟ گفت: آغاز کار از آقای هاشمی بوده است که مداخل و جملات را در ذیل آیات به صورت دسته‌بندی درآورده است که ۲۲ دفتر ۲۰۰ برگی بوده است. منتهی بعد از خروج از زندان و با وجود شرایط اجرایی که ایشان داشتند، فرصت مستندسازی نداشتند و یا اینکه مستدرکات لازم را تهیه کنند. گروهی که در مرکز فرهنگ و معارف قرآن به مدیریت بنده تشکیل شد، کارشان این بود که جاهایی که استخراج نشده‌اند و نکاتی دیگری که در آیات وجود داشته است را تکمیل کند. کار دیگر این تکمیل بود که مستند این نکات به لحاظ ادبی و واژگانی تاریخی یا شواهد تفسیری ارائه شود.

وی‌افزود:‌ کار سوم هم این بود که با توجه به محدودیت دسترسی آیت‌الله هاشمی در زندان به منابع، این کار را با تکیه بر منابع حدیثی پیامبر(ص) و روایات اهل بیت(ع) تکمیل کند. همچنین این تیم آن دسته از موضوعات ناظر بر حدیث در تفسیر را استخراج کردند و البته یکنواخت‌کردن کار نیز در دستور کار مرکز قرار گرفت اما اصل و گوهر تفسیر کار خود آیت‌الله هاشمی بوده و مرکز این کار را تکمیل کرده است.
این استاد دانشگاه ادامه داد: ایشان در خلال کار، جلساتی را با مرکز داشتند. جلسات دو بخش بود، جلسات کلان که به شکل‌ اجرای کار و آیین‌نامه‌های اجرایی می‌پرداخت و جلساتی نیز به مباحث چالش‌برانگیز تفسیری مربوط می‌شد که ایشان دو تا سه ساعت وقت می‌گذاشتند. طبیعی است که وقتی کار تمام شد نیز ایشان کار را احتمالا دیدند و ملاحظاتی داشتند که در مرکز مورد بحث قرار می‌گرفت و توافق نهایی حاصل می‌آمد.

ایازی در این خصوص که تفسیر راهنما از چه تفاسیری متاثر بوده است، گفت:‌ آیت‌الله هاشمی از شاگردان علامه طباطبائی و آیت‌الله صالحی نجف‌آبادی و دیگر اساتید مبرز حوزه علمیه بوده‌اند. تفسیر‌ المیزان از منابع مهم این تفسیر است اما ایشان تفسیر مجمع‌البیان را هم می‌دیده است. بعدها در مرکز فرهنگ قرآن از منابع دیگر فریقین از جمله  تفسیر فخررازی، تفسیر طبری، تفسیر قرطبی و برخی از تفاسیر معاصر مانند التحریر و التنویر استفاده می‌شد. اگر ما بخواهیم از دیگر منابع این تفسیر سخن بگوییم، به غیر از تفاسیر روایی شیعه از جمله نورالثقلین و تفسیر عیاشی و البرهان می‌توان به تفسیر الدر المنثور و تفسیر طبری نیز اشاره کرد.

این استاد دانشگاه در پاسخ به این پرسش که تفاوت این تفسیر با تفسیر نور که به پیام آیات می‌پردازد چیست؟ گفت: تفاوت جدی بین تفسیر راهنما و نور، علاوه بر اینکه حجم بیشتری دارد، مستند‌سازی و استناد به خود کلمات و آیات است که در این تفسیر صورت گرفته است. در این تفسیر از لحاظ مطابقی، تضمنی و التزامی، پیام آیات استخراج شده و برداشتی که مستند به لفظ نباشد، دراین تفسیر نیامده است، در حالی که تفسیر نور بیشتر برداشت‌ها و اقتباسات حجت الاسلام قرائتی است و می‌توان گفت مانند تفسیر فی ظلال القرآن سید قطب، برداشت‌هایی قرآنی است که در سایه قرآن نوشته شده است نه اینکه تفسیر خود قرآن باشد.

ایازی در خصوص دیگر اثر قرآنی آیت‌الله هاشمی با عنوان «معارف قرآن»، گفت: درباره فرهنگ قرآن نیز ایده اصلی متعلق به ایشان کلید قرآن بوده است، ایشان اسم این ایده را «کلید قرآن» گذاشته بود، اما بعدها با ایشان به توافق رسیدیم که نام آن فرهنگ قرآن گذاشته شود. در این اثر که موضوعات قرآنی توسط خود آیت‌الله هاشمی استخراج شده است، توسط مرکز فرهنگ قرآن که با اصول اصطلاح‌نامه‌نویسی آشنا بوده‌اند، استاندارد‌سازی شده است.