ریشه اصلاحات در عربستان

عباس عبدی: هنگامی كه خبر مربوط به مجاز شدن رانندگی برای زنان عربستان سعودی منتشر شد، برخی از تحلیلگران آن را به فشارهای خارجی ربط دادند و اینكه سعودی ها با پذیرش اصلاحات اجتماعی قصد دارند فشارهای خارجی را كم كنند و به جای آن بتوانند دست به سركوب داخلی و سیاست توسعه طلبانه بزنند.

این نوع تحلیل ها واقعیت ماجرا را روشن نمی كند. هرچند ممكن است بهبود حقوق زنان موجب كاهش فشار جهانی به عربستان شود، و حتی دست این كشور را برای سركوب بازتر كند، ولی علت اصلی بهبود وضع زنان در عربستان هرچه باشد ادعای فوق نیست. ضمن اینكه معلوم نیست كاهش فشارها محقق شود و حتی اگر فشار هم كم شود، لزوما دست عربستان برای سركوب بازتر نخواهد شد، همچنان كه در حال حاضر هم در یمن و هم در داخل كشور بزرگ ترین سركوب ها را انجام می دهد و با پرداخت پول در قالب قرارداد با كشورهای جهان، سكوت آنان را در برابر این جنایات تامین می كند. پس علت چیست؟ در حالی كه روحانیون بسیار سنتی وهابی در عربستان به شدت با این آزادی ها مخالف هستند، چرا امكان رانندگی برای زنان و نیز حضور در ورزشگاه ها و كنسرت ها برای آنان آزاد شده است؟ و به احتمال فراوان این آزادی ها طلیعه اقدامات دیگری نیز خواهد بود.

مساله در واقع یك ضرورت است؛ ضرورتی كه گریزی از آن نیست و هرچه بیشتر در برابر آن مقاومت شود، هزینه های بیشتری را بر حكومت و جامعه عربستان بار خواهد كرد. این ضرورت از كجا آمده است؟ واقعیت این است كه تضییقات اعمال شده در جامعه عربستان علیه زنان بیش از آنكه ماهیتی اسلامی و دینی داشته باشد، ریشه در نظام به شدت مردسالار عربستان و نظام قبیله ای اعراب بادیه نشین دارد. این ارزش های مردسالارانه به مرور خود را در فتاوا و دین روحانیون وهابی بازتاب داده و مشروعیتی دینی نیز برای این محدودیت ها علیه زنان به وجود آمده است. این نظام برای صدها سال در میان جوامع قبیله ای عربی حاكم بوده و به ظاهر مشكلی نیز نداشته است. وضعیت زنان در این جامعه در چارچوب سنت قبیله ای و فتاوای روحانیون وهابی تعریف شده بود و هیچ كس نسبت به آن معترض نبود، زیرا بدیهی شمرده می شد.

ولی با آغاز تحول اجتماعی و رشد آموزش و شهرنشینی و بالا رفتن درآمد سرانه به علت فروش نفت، كل ماجرا دچار تحول شد. مردان سعودی به موازاتی كه درس می خواندند، نمی توانستند با زنان بی سواد و كم فرهنگ زندگی كنند. اصولا بهره مندی از زندگی مدرن، نیازمند حدی از آموزش و فرهنگ است كه باید از طریق تحصیل كسب كرد. در نتیجه زنان وارد آموزش شدند. تحولات مهمی در جامعه عربستان رخ داد كه آنان را مجبور كرد تا راه را برای تحصیلات زنان باز كنند. نظام مردسالار آنان تاكید داشت كه معلم دختران و پزشكان و پرستاران برای زنان از جنس خودشان باشد، از این رو زنان وارد آموزش عالی شدند تا این نقش را ایفا كنند. همین تحول كافی بود تا مطالبات آنان برابری طلبانه شود و علیه نظام مردسالار گذشته قیام كنند و كم كم استقلال خود را درخواست نمایند.

مشكل مهم تر عربستان سعودی در بازار كار است. آنان به علت درآمدهای بزرگ نفتی جهشی اقتصادی را تجربه كردند و به شدت به نیروی كار نیازمند شدند. به این منظور كوشیدند كه نیروی كار را از خارج بیاورند. تعداد زیاد شاغلان خارجی در عربستان سعودی نشانه این نیاز است ولی نیروی خارجی چند مشكل داشت، اول اینكه درآمد خود را از كشور خارج می كردند. دوم اینكه تبعات امنیتی و سیاسی داشت و سوم اینكه مشكلات پیش بینی نشده اجتماعی نیز می توانست داشته باشد.

از سوی دیگر شكاف زیاد میان زن و مرد در این جامعه، آن را تا مرز ازهم گسیختگی ناشی از احساس بی عدالتی برده است. به علاوه برنامه ٢٠٣٠ برای چشم انداز عربستان سعودی به گونه ای است كه پیشرفت این كشور جز با گشایش و تحركی قابل قبول در وضعیت زنان عربستان ممكن نیست. آمدن رهبران جوان كه همراه با بلندپروازی های آنان است، این شرایط را ایجاد كرده كه تحولات مذكور را شاهد باشیم. ولی فراموش نكنیم كه این تحولات به سادگی رخ نخواهد داد.

نیروهای سنتی و پاسداران وهابیت به نام دین حكم می دهند و همچنان قدرت دارند. گشودگی در حقوق زنان بیش از آنكه زنان را رام و مطیع و همراه كند، موجب بیان فزاینده مطالبات آنان خواهد شد. برای چندین دهه جلوی بروز جوشش دیگ مطالبات گرفته شده بود، در حالی كه دیگ بر روی آتش بود و فشار داخلی آن افزایش یافته است. بنابراین دور از انتظار نیست كه در آینده شاهد مشكلات داخلی عربستان باشیم. اگر امكان داشت كه یك فرد یا دولت هرچه اراده كند انجام دهد و هیچ هزینه ای متوجه آن نشود، دنیا خیلی زودتر از اینها به نقطه مطلوب رسیده بود.