تاثیر سوخت های چوب و فضولات دامی در عفونت تنفسی

عصر ایران؛ یوسف ناصری- در دهه های اخیر استفاده از سوخت فسیلی مثل گاز مایع در ایران رایج شده است. در فناوری های ساخت و ساز جدید، روش پخت و پز در منازل و مکان های بسته و وسایل گرمایشی و سرمایشی به گونه ای است که آلودگی کمتری نسبت به مصرف سوخت های فسیلی ایجاد می شود.

اما در مناطقی از کشور که کوهستانی و صعب العبور هستند و دسترسی به سوخت های فسیلی ندارند استفاده از سوخت جامد(چوب و فضولات دامی) وجود دارد و اگر چه در سال های گذشته لوله کشی گاز مایع به سراسر کشور در دستور کار بوده است ولی این به معنای آن نیست که تمامی خانوارها از نظر دسترسی به سوخت مورد نیاز، در وضعیت بهتری قرار گرفته اند و گاه موقعیت صعب العبور محل اقامت این هموطنان، امکان خدمت رسانی سوخت فسیلی را به راحتی امکانپذیر نمی کرده است.


این تحقیق نشان می دهد که احتمال ابتلای خانوارهایی که مصرف کننده چوب و فضولات دامی برای پخت و پز و وسایل گرمایشی بوده اند، بیش از خانوارهای دیگر بوده است که سوخت غیر جامد مصرف می کرده اند. این گفت و گو را می خوانید.

در این زمینه گفتگوی عصرایران با ناصح عبداله زاده کارشناس ارشد فیزیولوژی دانشگاه علوم پزشکی ارومیه از نگاه مخاطبان می گذرد.


*تحقیقی که درباره خطر نسبی ابتلا به عفونت تنفسی در خانوارهای مصرف کننده سوخت جامد انجام داده اید تا چه حد همراه با بازدید از این نوع منازل بوده است که آنها را بررسی کرده اید؟

- بازدیدها را مسئولان بهداشت روستایی انجام می دهند. مسئولان بهداشت روستایی به صورت ماهانه به تک تک خانوارها سر می زنند. بافت این خانه ها هم قدیمی و سنتی است. خانه های قدیمی از سنگ و کاهگل درست شده است. این خانه ها معمولا تنور دارند و تنور هم دودکش ندارد. وقتی این خانوارها تنور را روشن می کنند برای سوخت از فضولات حیوانی و چوب استفاده می کنند.

دود حاصل از سوختن فضولات حیوانی و چوب در محدوده اتاقی که در آن نان می پزند پخش می شود و دودکش ندارند که دود را از اتاق که محل پختن نان است خارج کند. نهایتا دو از طریق پنجره یا سوراخ هایی که در سقف خانه تعبیه می کنند دود خارج شود و این طور نیست مثل دودکش بخاری باشد که دود به طور مستقیم به دودکش برود.


بر این اساس فردی که نان می پزد در معرض مستقیم این دود حاصل از سوخت جامد است و این دود وارد ریه فرد می شود. بر اساس اطلاعاتی که از طریق بازدیدهای بهداشت به دست آمده و پرسشنامه ای که پر شده است توسط افراد مبتلا به بیماری های تنفسی مختلف از جمله بیماری آمفیزم(از بین رفتن حالت ارتجاعی ریه) و بیماری فیبروز(عامل تنگی نفس)، نشان داده این افراد در معرض این نوع دود بوده اند. یا نان پخته اند یا در معرض دودی بوده اند که در زمان پختن نان در فضای بسته خانه پخش شده است.

*در این تحقیق گفته شده از کل 36 هزار خانوار روستای مهاباد، ماکو و تکاب تعداد 5 هزار و 981 خانوار از سوخت جامد مثل فضولات حیوانی و چوب برای پخت و پز و گرم کردن محیط خانه استفاده کرده اند.

-درست است. چون بافت روستایی آنجا خیلی زیاد است. در تحقیق نمی توان همه خانوارها را بررسی کرد. ما سعی کردیم خانوارهایی را انتخاب کنیم که بافت سنتی در آنها بیش تر  حاکم بود. برخی از خانوارهای روستایی، تنور محلی دارند که دود بیش تری به فرد یا افراد منتقل می کند.

خانوارهایی هم هستند که از ساج برای پختن نان استفاده می کنند که یک صفحه چدنی است و نسبت به تنور محلی، دود کمتری منتقل می کند. تنورهایی هم در محیط بیرون از خانه درست کرده بودند و در فضای باز بودند. در چنین وضعیتی شخص در معرض مستقیم دود ناشی از سوختن فضولات حیوانی یا چوب قرار نمی گیرد.

اما خانه هایی که بررسی شده است اکثرا خانه هایی بوده است که تنور یا محل پختن نان در داخل خانه یا در داخل اتاق بوده است.

*چرا خانوارهای روستای شهرهای تکاب و مهاباد و ماکو را که در جنوب شرق و جنوب و شمال آذربایجان غربی قرار دارند برای تحقیق انتخاب کردید؟

-ما می خواستیم برآیندی از کل استان داشته باشیم. اگر از یک منطقه گزارش کنیم نمی توان کل استان را گزارش کنیم.

*چرا از آن 36 هزار خانوار روستایی فقط 5900 خانوار از سوخت به اصطلاح جامد استفاده می کنند و آیا عمده خانوارها از سیلندرهای گاز یعنی گاز مایع استفاده می کنند؟

-خانوارهایی هستند که شرایط و امکانات روستایی بهتری دارند. در برخی مناطق نانوایی وجود دارد و خانوارها، نان را از آنجا تهیه می کنند. اما در برخی مناطق نانوایی وجود ندارد یا بعضی از خانوارها هم هستند که عادت دارند که خودشان در خانه نان پخت کنند و به تازه خوری نان عادت دارند و در نتیجه خودشان در خانه نان پخت می کنند.

*ممکن است خانوارهایی که خودشان نان می پزند اجاق گاز در منزل داشته باشند و از فضولات حیوانی یا چوب برای پخت و پز و نان پختن استفاده نکنند؟

-این نوع خانوارها هم داریم که هم اجاق گاز داشته باشند و هم تنور ولی به خاطر این که دسترسی ندارند معمولا می گویند به جای این که دردسر سیلندر گاز را تحمل کنیم ما که تنور را برای پختن نان روشن می کنیم خب همزمان غذا را در آنجا بپزیم. امکان دارد به خاطر صرفه جویی و به خاطر نبود بضاعت مالی، این کار را انجام بدهند.

*خانوارهای روستایی مهاباد نسبت به تکاب و ماکو از هیزم و فضولات حیوانی بیشتری برای پخت نان و غذا و گرم کردن خانه استفاده می کنند؟

-بله. در زمانی که ما بررسی کردیم خانوارهای روستایی مهاباد، بیش تر استفاده می کردند. چون جاده های آن منطقه بیشتر صعب العبور است و برف بیش تری می بارد، از این نوع سوخت بیشتر مصرف می کنند.

*از چه چوب و هیزم هایی استفاده می کنند؟

-از چوب درختان جنگلی هم استفاده می کنند. اما بیش تر از چوب درختانی که آنها را هرس می کنند استفاده می کنند. هرس باغات را جمع می کنند و در زمستان استفاده می کنند.

*در مهاباد سرانه مصرف فضولات دامی توسط خانوارهای روستایی 17 کیلو برآورد شده و در روستاهای تکاب 8 کیلو. این کاهش مقدار مصرف در خانوارهای روستایی تکاب ناشی از چه هست؟

-در خانوارهای روستایی مهاباد هم سرانه مصرف چوب بیش تر از خانوارهای روستایی ماکو و تکاب بوده و حدود 11 کیلو بوده و هم متوسط مصرف فضولات بیش تر بوده و 17.5 کیلو برآورد شد. یک دلیل این است که در مهاباد، چوب بیش تری در دسترس است تا تکاب و طبیعی است که نهایت استفاده از چوب ها را داشته باشند.

در مهاباد، دام هایی که نگه داری می کنند بیش تر گاو است و گاو فضولات بیش تری دارد. در تکاب، حیواناتی که نگه می دارند بیش تر اسب و قاطر است. به همین دلیل سرانه مصرف فضولات و چوب برای پخت و پز در مهاباد بیش از ماکو و تکاب است.

* بر اثر سوختن فضولات حیوانی و چوب، گازهای سمی تولید می شود. حشره کش ها و پاک کننده ها حتما در خانوارهای روستایی مورد استفاده قرار می گیرد. حشره کش ها هم سم هستند و باعث خارش چشم و گوش می شوند و روی تنفس انسان اثر دارند. شما تفکیک ایجاد کردید بین تاثیر استفاده احتمالی حشره کش ها و گازهایی که به خاطر سوختن فضولات دامی ایجاد می شود؟

-حشره کش ها نیز آثار خاص خودشان را دارند ولی ما این نوع تفکیک را انجام ندادیم. موارد متعددی می تواند در عفونت تنفسی تاثیر بگذار و یکی از این موارد استفاده از سوخت جامد بود.

*به چه شکل از اطلاعاتی که کسب کردید نتیجه گیری کردید که استفاده از فضولات حیوانی و چوب در بیماری های تنفسی اثر دارد؟

-مراکز بهداشتی معمولا ماهانه گزارش تهیه می کنند و حتی تعداد بیماران مزمن هر روستا مشخص می شود. اگر یک بیماری در یک روستا خیلی شیوع پیدا کرده باشد ممکن است عوامل شیوع متعددی داشته باشد ولی یک بحث مهم این است که روستاهای اطراف ارومیه و تبریز چنین مشکلی نداشتند. چون از سوخت جامد کمتر استفاده می کردند.

*یعنی آن روستاها از گاز مایع استفاده می کنند؟

-اکثرا از گاز مایع استفاده می کنند یا آن روستاها نانوایی دارند.

*فیزیولوژی عملکردها را روی اندام انسان بررسی می کند و اعمال حیاتی موجود زنده را مطالعه می کند و تخصص شما در رشته فیزیولوژی است گازهای سمی که ناشی از سوختن فضولات حیوانی و چوب است، در بدن انسان به چه شکل تاثیر می گذارد؟

-یکی از گازهای سمی که تولید می شود مونوکسید کربن است. مونوکسید کربن وقتی وارد خون می شود قطعا وارد ریه می شود و اول روی بافت ریه تاثیر می گذارد. بعد هم روی حجم ها و ظرفیت های ریه اثر می گذارد.

وقتی که مونوکسید کربن، روی بافت ریه تاثیر بگذارد خاصیت ارتجاعی ریه را از بین ببرد پس از آن بر حجم ها و ظرفیت های ریوی و تنفسی می تواند تاثیر داشته باشد.

*یعنی باعث نفس تنگی می شود؟

-بله. به مرور زمان باعث نفس تنگی می شود.

*عفونت ناشی از مصرف این سوخت ها چگونه اتفاق می افتد؟

-عفونت هم در بافت ریه اتفاق می افتد و همچنین روی سلول های مجرای تنفسی که باز معمولا باعث ترشح انواع مخاط ها می شود. وقتی مجرای تنفسی، عفونی شود در ریه مخاط یا خلط تولید می شود.

*از نظر میزان شیوع عفونت تنفسی اختلاف چشمگیری وجود ندارد در افراد سنین بین 10 سال تا 50 سال در خانوارهایی که از سوخت جامد برای پخت و پز و وسایل گرمایشی استفاده کرده اند و افراد در همین سنین در خانوارهایی که از سوخت های دیگر مثل سوخت فسیلی استفاده کرده اند. چرا چنین وضعی مشاهده شده است؟

-معمولا ریه های کودکان و بزرگسالان، نازک تر هستند و ریه های این گروه های سنی، برای عفونت مستعدتر هستند. این گروه های سنی آسیب پذیرترند.

*موقع سوختن فضولات دامی  چه گازهایی از آنها متصاعد می شود؟

دی اکسید گوگرد و دی اکسید نیتروژن. چیزی که بیش تر تاثیر می گذارد همان دی اکسید گوگرد است.

*چرا خانوارهای روستای شهرهای تکاب و مهاباد و ماکو را که در جنوب شرق و جنوب و شمال آذربایجان غربی قرار دارند برای تحقیق انتخاب کردید؟

-ما می خواستیم برآیندی از کل استان داشته باشیم. اگر از یک منطقه گزارش کنیم نمی توان کل استان را گزارش کنیم.

 *در نتایج تحقیق شما به افزایش 27 درصدی بیماری های مربوط به عفونت تنفسی در شهرستان مهاباد اشاره شده است. آیا این مقدار افزایش را می توان به موضوع استفاده از سوخت جامد ربط داد؟

 -این یکی از عوامل است. ما نگفتیم تنها عامل آن، استفاده از سوخت جامد است. احتمال دارد که باکتری وارد ریه فرد شده باشد و این ربطی به سوخت جامد نداشته باشد. اما به عنوان یک عامل می تواند تاثیر داشته باشد.

تحقیقی که انجام گرفت نشان داد که استفاده از سوخت جامد مثل چوب و فضولات دامی روی عفونت های ریوی و آسم(بیماری التهابی) در انسان می تواند تاثیر داشته باشد. ما متوجه ارتباط معنی دار بین عفونت تنفسی با مصرف سوخت جامد شدیم. احتمال ابتلا به بیماری در افرادی که مصرف کننده سوخت جامد هستند بیش تر است. گازهای موجود در هوا هم مشخص است که مونوکسیدکربن است یا دی اکسید گوگرد.

*پیشنهاد داده اید که دولت امکاناتی مثل انرژی و برق و گاز را به مناطق روستایی بدهد تا از سوخت جامد استفاده نکنند. با توجه به این که گاز مایع هم ذرات معلق ایجاد می کند و مونوکسید کربن که گاز سمی است، شما باز ارائه این نوع خدمات را توصیه می کنید؟

-هر سوختی و بنزین و گازوئیلی که الان خودروها استفاده می کنند آلودگی ایجاد می کند ولی در فضای خانه اگر دودکش وجود داشته باشد گاز تولید شده از درون منزل خارج می شود.

*در کشوری مثل چین صدها هزار دستگاه تولید بیوگاز دارند و با استفاده از مخلوط فضولات دامی و آب می توان گاز متان را تولید کرد و خانوارها با سوخت پاک پخت و پز را انجام بدهند. ظاهرا شیخ بهایی هم در زمان صفویه در شهر اصفهان برای گرم کردن آب حمام از این روش استفاده کرده است. شما هیچ اشاره و توصیه ای به این روش نکرده اید.

-اتفاقا بعدا خودم در مورد اراک دیدم که چنین کاری انجام شده است ولی آن موقع مقاله ما نوشته شده بود. بله دیدم که چنین کاری انجام شده و در اراک بیوگاز ایجاد کرده بودند. این هم می تواند یکی از راهکارها باشد و جزو پیشنهادها باشد.

*حتی اگر سوخت های دیگر و به غیر از سوخت جامد در این نوع خانوارها، جایگزین استفاده از سوخت جامد شود عفونت های تنفسی باقی می ماند یا این که با دارو و درمان حذف می شود؟

 -بستگی دارد که عفونت تنفسی تا چه مرحله ای به پیش رفته باشد. اگر در مرحله اولیه باشد می تواند ریکاوری(بازگردانی) شود ولی اگر عفونت در مراحل پیشرفته باشد خیر و نمی تواند.