گمرک ایران با چه چالش‌هایی مواجه است؟‎

چالش‌های تاثیرگذار بر گمرک در دو بعد قابل‌تحلیل هستند، محیط بین‌المللی و محیط ملی یا داخلی. در محیط بین‌المللی این چالش‌ها به نوعی بر عملکرد گمرک تاثیرگذار هستند.

به گزارش روزنامه دنیای خودرو، ازجمله مهم‌ترین این‌ها عبارتند از چالش جهانی‌شدن دادوستد تجاری، چالش افزایش جرائم سازمان‌یافته، چالش افزایش تجارت کالاهای تقلبی، چالش محافظت از محیط‌زیست، چالش عضویت در سازمان‌های بین‌المللی و رعایت کنوانسیون‌های گمرکی، چالش الزامات رعایت استانداردهای تسهیل‌کننده در برابر استانداردهای امنیتی، چالش هماهنگی با جهت‌گیری‌های مساعد و قوانین و مقررات بین‌المللی و چالش گسترش روابط با قطب‌های جدید.

  چالش‌های فراروی محیط ملی یا داخلی

تعدد مراکز و مراجع سیاست‌گذاری در امور بازرگانی. برخی قوانین و مقررات که گاهی با هم موازی هستند، مشکلاتی را در این امور گمرک به وجود می‌آورند.  بحث افزایش هزینه‌های تمام‌شده اقلام وارداتی و تاثیر آن بر فرآیند داخلی هم از دیگر چالش‌هاست. وقتی هزینه تمام‌شده اقلام وارداتی بالاست، طبیعتا این موضوع روی سطح تولید و اشتغال کشور تاثیر می‌گذارد.

حجم بالا و بعضا متناقض بخشنامه‌ها و دستورالعمل‌های صادره برای گمرک نیز مشکلاتی می‌آفریند. بحث مربوط به چالش‌های ناشی از درجه آمادگی الکترونیکی کشور نیز مشکل‌زاست که البته گمرک ایران سیستم الکترونیکی را اجرا کرده اما در بعضی مواقع شاهد بودیم زیرساخت‌های کشور به اندازه کافی این آمادگی را نداشتند.

  چالش‌های درون‌سازمانی و نارضایتی‌های کارکنان

در واقع چالش‌های درون‌سازمانی بیشتر مربوط به سطح معیشت کارکنان است. در این مورد به‌رغم تمام اقدامات خوبی که انجام شده است، وقتی کارکنان گمرک، میزان دریافتی خود را با سازمان‌های همجوار مقایسه و حجم کاری آنها را که مشاهده می‌کنند، می‌بینند تناسبی وجود ندارد. در این مورد باید اشاره کرد که در گمرک ایران، در ساختاری مشغول ‌کار هستیم که نظام هماهنگ پرداخت اعمال می‌شود.

بحث این است در ساختار فعلی، نیروی انسانی که در گمرکات مشغول به کار هستند، باید با کیفیت مناسب کار کنند و سطح دریافتی و معیشت آنها هم به حدی باشد که میزان دریافتی آنها متناسب با حجم خدمات آنها باشد.  از سوی دیگر کارکنان گمرک در مرزهایی خدمت می‌کنند که از کوچک‌ترین امکانات رفاهی محروم هستند. همکاران ما در گمرک حتی نیاز به حمایت‌های امنیتی دارند. چراکه گاهی اوقات در گذشته حتی همکاران ما در گمرک به‌ طور مرتب تهدید شده‌ و حتی مورد ضرب و شتم قرار گرفته‌اند اما اینها باید از لحاظ تامین امنیت و بقیه مسائل حمایت شوند. این اتفاقات طبیعتا کیفیت کار را کاهش می‌دهد، یعنی اگر از لحاظ تامین خدمات رفاهی به سطح مطلوب برسیم، طبیعتا کیفیت کار بالا خواهد رفت، بنابراین می‌توان گفت چنین مسائلی می‌تواند بر روند کار تاثیرگذار باشد.

رویه‌هایی که گمرک اجرا می‌کند، در بسیاری از موارد منحصر به کشور ماست، مثل کوله‌بری، ته‌لنجی یا تعاونی مرزنشینان که هرکدام از اینها چالش‌های خاصی دارند. ما چنین مواردی داریم که واقعا در هیچ جای دنیا وجود ندارند.

  خلا تجهیزات

به‌رغم تمام تلاش‌هایی که در گمرک شده، تجهیزات موجود گمرک خصوصا دستگاه‌های ایکس‌ری که در اختیار داریم، متناسب با تعداد مورد نیاز نیستند. با وجود تجهیزاتی که در گمرکات داریم و به‌خصوص در سال‌های اخیر به این تجهیزات اضافه‌شده و به سطح حداقلی رسیده است اما همین تجهیزات نیز کافی نیستند. ما دنبال راهکارهایی هستیم که بتوانیم این تجهیزات را تامین کنیم. به هر حال خود تجهیزات، خصوصا تجهیزات دستگاه‌های ایکس‌ری و کشف‌کننده موادمخدر و دستگاه‌های ایکس‌ری کامیونی و بقیه دستگاه‌های دیگر باید تقویت شوند.

اما در بخش بودجه و چالش‌هایی که برای گمرک به‌وجود آمده است، باید اشاره کرد بودجه‌ای که در اختیار گمرک قرار دارد، با آن حجم کاری که انجام می‌شود، قطعا متناسب نیست و این  موضوع کاملا مشخص است. اگر بتوانیم یک بودجه کاملا مشخص در اختیار داشته باشیم، می‌توانیم هم تجهیز کنیم و هم کاری انجام دهیم که شاخص رفاه کارکنان گمرک افزایش یابد.

  چالش‌های خارج از گمرک

در بحث سازمان‌های همجوار نزدیک 20 سازمان وجود دارند که در ترخیص کالا دخیل هستند. درست است که گمرک پنجره واحد را ایجاد کرد و این پنجره واحد موفقیت‌هایی داشته است اما تعداد زیادی دستگاه در تجارت دخیل هستند که این موضوع یک معضل است. علاوه‌بر این، تعدد ناکارآمدی و تعارض قوانین مربوط به تجارت خارجی مساله دیگری به حساب می‌آید. عدم ثبات در مواردی مانند مقررات چالش دیگری است که به گمرکات تحمیل می‌شود.

بسیاری از کشورها وقتی مقررات را ابلاغ می‌کنند، ادعا می‌کنند این قانون سه سال معتبر است و از قبل اطلاع‌رسانی می‌کنند و اگر قرار باشد قانون جدیدی ابلاغ شود از شش ماه پیش از آن اطلاع‌رسانی لازم صورت بگیرد اما در کجای کشور ما چنین چیزی صورت می‌گیرد؟ در گمرکات کشور ما مثلا ناگهان بخشنامه‌ای دریافت می‌شود که براساس آن واردات فلان کالا ممنوع یا آزاد می‌شود. این بخشنامه‌ها خلق‌الساعه هستند و متاسفانه بیشتر از همه مردم متضرر می‌شوند.

بنابراین تعدد بخشنامه‌ها و ابلاغ خلق‌الساعه بخشنامه‌ها و قوانین موازی مساله‌ای است که در بحث چالش‌های حوزه محیط ملی گمرک مطرح هستند. اما بخش عمده‌ای از این مشکلات با استقرار پنجره واحد حل شد. یعنی تبادل اطلاعاتی که مورد نیاز ترخیص کالاهاست، به‌ صورت برخط انجام می‌شوند. در این روند به‌رغم مشکلات بسیاری زیادی که وجود دارد، کارها در گمرکات با سرعت قابل‌قبول انجام می‌شود.

اما متاسفانه در بسیاری از موارد چون گمرک در جریان ترخیص کالا، حلقه آخر است تمام این اشکالات را به گمرک نسبت می‌دهند، در حالی که بسیاری از این مشکلات به گمرک ارتباطی ندارد و ما برای اینکه این هماهنگی‌ها را انجام دهیم، دشواری زیادی را متحمل می‌شویم. به هر ترتیب با استقرار پنجره واحد میزان زیادی از مجوزهای اخذ‌شده از طریق سیستم وارد می‌شود و تعدادی از چالش‌ها را از بین برده است.

  چالش‌های استقرار پنجره واحد

استقرار پنجره واحد تجاری از ابتدا چالش‌های بسیار زیادی داشت. اول از همه بحث قانون بود، دوم موضوع زیرساخت لازم برای استقرار این سامانه، سوم هماهنگی با سازمان‌های ذی‌مدخل در تجارت خارجی کشور است. تصور کنید با نگرش بخشی‌نگری عمیقی که متاسفانه در کشور وجود دارد، بخواهید با 20 سازمان که به نوعی در صدور مجوزهای لازم برای ترخیص کالا در رویه‌های مختلف دخالت دارند، هماهنگ کنید، بسیار کار دشوار و زمان‌بری است. لازم است مانند هر سیستم دیگری که نیاز به مراقبت و نگهداری دارد، از پنجره واحد تجاری نیز مراقبت‌هایی صورت بگیرد.

در صورتی که از یک سامانه، خصوصا یک سیستم نرم‌افزاری مراقبت نشود، در گذر زمان دچار مشکل خواهد شد. اصولا به لحاظ نرم‌افزاری، گفته می‌شود وقتی این  سیستم حمایت و پشتیبانی نشود، به مرگ نزدیک خواهد شد. چالشی که وجود دارد، این است که احتمال دارد حمایت کافی انجام نشود و پشتیبانی‌های مورد نیاز صورت نگیرد و در اصطلاح وقتی سیستم توسعه پیدا کند، مشکلات دیگری را ایجاد کند. بنابراین مهم‌ترین چالشی که ممکن است در آینده وجود داشته باشد، نبود پشتیبانی و مشکلات ناشی از عدم حمایت است.

در حال‌حاضر در شرایطی هستیم که در بدنه دولت، مثلا شخص معاون‌اول رئیس‌جمهور، وزیر امور اقتصادی و دارایی، سایر وزرا و نمایندگان مجلس و مقامات مختلف از قوه قضاییه و... بقیه از نزدیک سامانه گمرک را مشاهده، بازدید و بعد هم حمایت کردند و به هر حال طرح به‌خوبی پیش رفته است اما اگر این حمایت ادامه نیابد، منجر به چالش می‌شود.  

  نوع واکنش فعالان اقتصادی

رئیس‌کل گمرک ایران تعبیر جالبی از روند استقرار پنجره واحد تجاری کشور دارد که ادعا می‌کند در حال حرکت را تعمیر کردیم. این کشتی قابل ایستادن نیست و اگر کمی بایستد،  تجارت کشور مختل خواهد شد. در زمان کوتاهی این تغییر ایجاد شد و ما قبل از استقرار پنجره واحد تجاری، بحث طرح جامع گمرک نوین را در برنامه داشتیم که در آنجا پیش‌بینی شده بود در 10 سال به یک نقطه مطلوب برسیم و طبیعتا اگر می‌خواستیم منتظر زمان 10 ساله باشیم، شاید اصلا هرگز به نتیجه فعلی نمی‌رسیدیم.

بنابراین با حرکتی که انجام شد، در کوتاه‌مدت این کشتی در حال حرکت تعمیر یا بازسازی شد. اخیرا هم از سازمان جهانی گمرک به‌عنوان مهم‌ترین و معتبرترین سازمان بین‌المللی تخصصی در امور گمرکی برای عارضه‌یابی گمرک ایران دعوت شده بود که دو کارشناس این سازمان به ایران آمدند و از اینکه گمرک ایران در مدت کوتاهی چنین طرحی را به سرانجام رسانده‌اند، تقدیر کردند. به چند نکته از گزارش این دو کارشناس سازمان جهانی گمرک اشاره ‌می‌کنیم:

 گمرک ایران موفق شده است سیستم یکپارچه جامع ترخیص گمرکی را با همکاری دانشگاه تهران ایجاد و در زمان کوتاهی با سازمان‌های مرزی هماهنگ کند و سیستم پنجره واحد تجاری را بدون الزام ارائه اسناد فیزیکی توسعه دهد. این سیستم پنجره واحد حقوق گمرکی و 36 نوع عوارض را از سازمان‌ها وصول می‌کند و کارکرد جالبی که در این سیستم وجود دارد ارتباط بین گمرک، واردکننده و سایر سازمان‌های مربوطه است.

  در فرآیند اظهار، توزیع و موارد دیگر کارشناسان گمرک در سراسر ایران با مجموعه‌ای که 120 کارشناس مجازی دارد به گونه‌ای کار می‌کنند که گمرک می‌تواند اظهارنامه را از گمرکی به گمرک دیگر انتقال دهد و از طریق سیستم پنجره واحد توانسته است زمان ترخیص کالا را از 216 ساعت به 45 ساعت از طریق ساده‌سازی رویه‌های گمرکی کاهش دهد. در حال‌حاضر مسیر گمرک ایران به گونه‌ای است که به طور خودکار 48 درصد اظهارنامه‌ها را بدون دخالت انسان پردازش و سه مسیر را مدیریت و مغایرت‌ها را با استفاده از این سیستم برطرف می‌کند.

 گمرک جمهوری اسلامی ایران سیستم ریسک را ایجاد کرده و اثربخشی آن را بهبود داده است. مداخله نیروی انسانی 50 درصد کاهش یافته است تا اثربخشی آن را افزایش دهد. ضوابط انتخاب مسیر و ابزار تسهیلی را توانسته است، توسعه دهد. گمرک ایران سیستم ریسک قوی بر اساس استانداردهای بین‌المللی را مورد توجه قرار داده است.

کارشناسان اعزامی سازمان جهانی گمرک ضمن بیان توصیه‌ها برای نیل به وضعیت مطلوب پیشنهاد کردند ضمن اطلاع‌رسانی اصلاحات انجام‌شده در گمرک جمهوری اسلامی ایران در مجامع بین‌المللی این اطلاعات را با سایر گمرکات کشورها به‌عنوان یکی از بهترین شیوه‌های مدرنیزاسیون گمرکی به اشتراک بگذارد.

این اصلاحات قابل‌ذکر عبارتند از ترخیص بدون کاغذ، کارشناسان مجازی، ترخیص 50 درصد اظهارنامه‌ها در مسیر سبز بدون دخالت عامل انسانی و قابلیت مبادله‌نظر (چت کردن) در سیستم تک‌پنجره. این موضوعات می‌تواند در جلسات WCO و سایر رویدادهای مربوط به تسهیل تجارت و اتوماسیون ترخیص اطلاع‌رسانی شود.

در مجموع این گزارش نسبت به گزارشی که همین سازمان در سال 1386 منتشر کرده بود، نتایج بسیار متفاوتی دارد و این نتایج نشان می‌دهد بحث پنجره واحد تجاری چقدر موفق بوده است. در مورد ضعف‌های گمرک که در این گزارش می‌توان به آن  اشاره کرد بحث حسابرسی پس از ترخیص است که آن را مطابق آنچه مورد توقع استانداردهای بین‌المللی است نتوانسته انجام دهد.

علت این است که شما وقتی می‌خواهید حسابرسی پس از ترخیص را اجرایی کنید، شخصی که مورد حسابرسی پس از ترخیص قرار می‌گیرد باید دارای سوابق و تشکیلات منسجمی باشد تا بتوانید برای آن حسابرسی پس از ترخیص قائل شوید. بدیهی است وقتی فردی که هیچ اطلاعی از تجارت و حتی در بسیاری از موارد آدرس مشخصی هم ندارد و ما با اجاره کارت بازرگانی مواجه هستیم، با این سیستم نمی‌توانیم حسابرسی پس از ترخیص فراگیر را ایجاد کنیم.

  چالش‌های بین‌المللی گمرک

در زمان‌هایی که ایران با تحریم مواجه یا در سال‌های تشدید تحریم بود، طبیعتا گمرک هم تحت‌تاثیر بوده است. چون وقتی ایران با تحریم‌های بانکی به شکل گسترده‌ای روبه‌رو و انتقال اسناد با مشکل مواجه بود، طبیعتا هم  بر گمرک این کشور تاثیر می‌گذارد یا در واردات تجهیزات مشخص است که گمرک نیز تحت تاثیر قرار می‌گیرد. منتها گمرک چون واسطه بین بخش تجارت و کشورهای دیگر است، شاید به اندازه نهادهایی مثل بانک‌ها تحت تاثیر تحریم قرار نگرفته بود.

  تغییر تعریف نقش گمرک

در کنار این موارد تعریف نقش گمرک از لحاظ بین‌المللی نسبت به نقش سال‌های گذشته تغییر کرده است. در برهه‌ای از زمان گمرک را وصول‌کننده درآمد می‌دانستند، یعنی تعریف نقش گمرک در سازمان‌های بین‌المللی تنها سازمانی بود که درآمدهای گمرکی را وصول می‌کرد اما اکنون گمرک تنها وصول‌کننده درآمد نیست. تسهیل‌کننده تجارت، حمایت‌کننده از تولید، صیانت‌کننده از سلامت جامعه و به نوعی تامین‌کننده امنیت جامعه است. چون اینها که کنار هم قرار بگیرند می‌توانند شکل و کارکرد گمرک را تشکیل دهند، طبیعتا هرکدام از اینها که دچار خدشه شوند، بر گمرک تاثیر می‌گذارد.

حالا مجموعه‌ای از بخش‌هایی که روی گمرک تعریف شدند مستلزم در دست داشتن ابزار و تجهیزات مورد نیاز است. این ساختار و تجهیزات شامل نیروی انسانی و تجهیزات سخت‌افزاری یا نرم‌افزاری است. محدودیت‌هایی که اکنون برای بحث تجهیزات وجود دارد، از مشکلات عمده‌ای است که متاثر از کافی نبودن بودجه گمرک یا مسائل دیگر است.