تحقیق: دروازه بانی شبکه های اجتماعی برتر از دروازه بانی رسانه های رسمی

یک تحقیق دانشگاهی در ایران نشان می دهد سیاست‌های دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی ایران دربرابر دروازه‌بانی کاربران در شبکه‌های اجتماعی شکست خورده است.

به گزارش عصرایران، نتایج یک تحقیق دانشگاهی مشخص می‌کند هیچ‌کدام از سیاست‌های دروازه‌بانی خبر رسانه‌های رسمی ایران برای اقناع افکار عمومی دربرابر جریان خبری شبکه‌های اجتماعی کارایی ندارد.

در این پژوهش که در قالب پایان‌نامه کارشناسی ارشد توسط روح الله انصاری و به راهنمایی دکتر اکبر نصرالهی و مشاوره دکتر محمدرضا رسولی در دانشکده علوم ارتباطات و مطالعات رسانه دانشگاه آزاد اسلامی واحد تهران مرکزی منتشر شده است، تقابل سیاست‌های دروازه‌بانی رسانه‌های سنتی ایران (خبرگزاری‌ها، مطبوعات و پایگاه‌های خبری) با کاربران و جریان اخبار ویروسی در شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام، توییتر و تلگرام) بررسی شده است.

این تحقیق که به دو روش تحلیل محتوای کیفی و مصاحبه عمیق انجام شده، ابتدا و در یک مطالعه نظری به بررسی نظریه‌های کلاسیک دروازه‌بانی خبر پرداخته و روند تغییرات مفاهیم دروازه‌بانی، سیاست‌های سردبیری و دروازه‌بانی رسانه‌های بزرگ جهانی را پس از ورود به عصر شبکه‌های اجتماعی و ورود شهروندخبرنگاران و کاربران به جریان خبر از سال ۲۰۰۵ بررسی کرده است.

یافته‌های این بخش مشخص می‌کند پس از گسترش استفاده کاربران اینترنت از شبکه‌های اجتماعی، سیاست‌های دروازه‌بانی رسانه‌های جهان کاملاً منطبق بر فضای جدید شده است. علاوه‌بر مراجعه به پژوهش‌های پیشین صورت‌گرفته توسط محققان ایرانی درخصوص شبکه‌های اجتماعی و خبر، جدید بودن مطالعات دروازه‌بانی در عصر شبکه‌های اجتماعی باعث شد تا این پژوهش در یک مطالعه وسیع جهانی به گردآوری، ترجمه و مقایسه اختصاصی از میان بیش از ۸۰ مقاله و کتاب علمی جدید منتشر شده بپردازد.

در بخش دیگر پژوهش، تحقیق با شناسایی ۷۸ موج خبری ویروسی مهم ایران از ۱۳۹۲ تا مردادماه ۱۳۹۷، چهار الگوی جریان خبری در ایران باتوجه به حیات موازی خبر در شبکه‌های اجتماعی را طراحی کرده است. یافته‌های پژوهش مشخص می‌کند تمام موج‌های خبری ایران در یکی از این چهار الگو قابل تعریف هستند: الگوی اول)‌ زمانی که خبر برای نخستین بار از سیستم دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی روایت می‌شود.

الگوی دوم) زمانی که خبر در لحظه وقوع به‌صورت همزمان از دروازه‌های هر دو سیستم رسانه‌های رسمی و کاربران در شبکه‌های اجتماعی مشاهده و روایت می‌شود.

الگوی سوم) زمانی که خبر غیر سیاسی نخستین بار از سیستم دروازه‌های شبکه‌های اجتماعی روایت می‌شود و پس از ویروسی شدن خبر، رسانه‌های رسمی به موج خبری وارد می‌شوند و الگوی چهارم، زمانی که خبر سیاسی نخستین بار از طریق عبور از دروازه‌های کاربران شبکه‌های اجتماعی روایت می‌شود و رسانه‌های رسمی به موج خبر نمی‌پیوندند.

از میان جامعه آماری، پژوهش چهار خبر را به‌صورت غیرتصادفی هدفمند انتخاب کرده و به دنبال‌کردن و مقایسه تکنیک‌های روایت این خبرها در شبکه‌های اجتماعی و رسانه‌های رسمی پرداخته است. این چهار خبر عبارتند از «واکنش‌ها به پخش اعترافات رقصندگان اینستاگرامی (الگوی اول)»، بحران آب شهرستان خرمشهر (الگوی دوم)»، «کشف مومیایی منتسب به رضا پهلوی (الگوی سوم)» و «اعتراضات گوهردشت کرج در مردادماه ۱۳۹۷ (الگوی چهارم)».
بررسی موج‌های ویروسی این اخبار با استفاده از امکان اختصاصی آنالیز داده‌های وسیع (metadata) هشتگ‌های شبکه‌های اجتماعی در پایگاه Mediatoolkit استفاده شده است. همچنین در مصاحبه‌های عمیق تکمیلی با سردبیران خبر رسانه‌های سنتی و رهبران افکار فضای مجازی، واکنش‌ و عملکرد رسانه‌ها و کاربران نسبت به این موج‌های خبری بررسی شده است.

نتایج تحقیق مشخص می‌کند ترک کردن فضای مجازی توسط رسانه‌های سنتی ایران در اردیبهشت ماه ۱۳۹۷ و عدم حضور رسانه‌های سنتی ایران در فضاهای افقی شبکه‌های اجتماعی (اینستاگرام، تلگرام و توییتر)، صرفاً فضای رسانه‌ای ایران را در اختیار رقبا و تفکر سیاسی مخالف نظام قرار داده است. همینطور در اخبار بررسی شده، هیچ‌کدام از مفاهیم و مضامین مدنظر دروازه‌بانان رسانه‌های سنّتی ایران دربرابر جریان اخبار ویروسی مورد پذیرش افکار عمومی قرار نگرفته است.

در همین راستا این پژوهش یک الگوی اجرایی کاربردی بر اساس پذیرش حضور ۵۶میلیون کاربر ایرانی در شبکه‌های اجتماعی را ارائه کرده و آن را به‌طور کامل شرح داده است.

برخی از محورهای پایان‌نامه 

- با گسترش شبکه‌های اجتماعی  در جهان از دهه نخست قرن بیست و یکم، روند توسعه ارتباطاتی، فرهنگی، سیاسی و اقتصادی کشور‌های جنوب  تغییرات فراوان کرد. این تغییر در ماهیت علم ارتباطات، به نوعی نوسازی روابط فرهنگی انجامید. گسترش ابزار‌های ارتباطی که به واسطه پیشرفت فوق سریع تکنولوژی حادث شده بود، پدیده شبکه‌های اجتماعی را تا حد یک رقیب قدرتمند در برابر رسانه‌های سنّتی  و کلاسیک مطرح کرد؛ پدیده‌ای که بسیاری از قواعد پذیرفته شده رسانه‌های جمعی را در پوشش خبر، برجسته‌سازی، جامعیت و دربرگیری، و دروازه‌بانی تحت تأثیر قرار داده است.

- در ایران و در طول دو دهه گذشته، همچنان به لطف تمام محدودیت‌های دسترسی به شبکه‌های اجتماعی، فیلترینگ شبکه‌های اجتماعی و سایت‌های خبری غیر همسو، سیاست تک صدایی در رادیو و تلویزیون، و سیاست‌های کنترلی مطبوعات و رسانه‌های اینترنتی، دروازه‌بانی خبر  با سیاست‌هایی ابلاغ شده و تقریباً غیر منعطف  توسط سیاستگذاران و پردازندگان خبر اعمال می‌شود. اما به نظر می‌رسد سیاست‌های کنترل محتوا و دروازه‌بانی رسمی از حدود هفت سال پیش و با گسترش معدود شبکه‌ّهای اجتماعی قابل دسترس، گسترش پهنای باند اینترنت 3G و 4G کشور و توسعه اینترنت در شهرها و روستا‌ها در کنار پایین آمدن هزینه استفاده از اینترنت، و همینطور گسترش نسل چهارم گوشی‌های هوشمند در بین ایرانیان، رویه‌های دروازه‌بانی تا حد زیادی کارآمدی خود را از دست داده است.

-  این تحقیق نخست در پی «شناخت نقش ارتباطی تغییر و تحولات تکنولوژی‌های جدید ارتباطی و فضای مجازی بر دروازه‌بانی رسمی در جهان و ایران» را بررسی کرده و سپس به تلاش برای یافتن و پیشنهاد «الگوی اجرایی اقتضایی دروازه‌بانی خبر در ساختار جدید رسانه‌ای ایران» پرداخته است.

- نتایج برخی پژوهش‌های اخیر ادعا می‌کند جامعه ایران تا حد زیادی اعتماد خود را به رسانه‌های رسمی از دست داده و در این میان، فرصت مغتنمی برای رسانه‌های خارج از چارچوب سیاست‌های رسمی در جذب مخاطب فراهم شده است و اعتماد به رسانه‌های ماهواره‌ای، اینترنتی و اکانت‌های شبکه‌های اجتماعی این رسانه‌ها در حد بالایی ارزیابی شده است (رئیسی نافچی, و غيره ۱۳۹۷) (قدیر‌محسنی ۱۳۹۷, یلدی, و غيره ۱۳۹۶, تاجفر و ابراهیمی آتانی ۱۳۹۶, آذرشین و تاجیک اسماعیلی ۱۳۹۶, مرادی, جلیل‌پور و سالاری ۱۳۹۴, مصطفوی و صحفی ۱۳۹۴, رحیمی ۱۳۹۶, نوری ۱۳۹۰, یزدان پناه ۱۳۹۳, چقازردی ۱۳۹۳) (فرجزاد ۱۳۹۲, احمدی ۱۳۹۲, ضامنی پور ۱۳۹۳, تاجی ۱۳۹۵).

- مطالعات صورت‌گرفته در فصل دوم پژوهش روشن می‌سازد که رسانه‌های رسمی جهانی، نقش فضای وب.۲ و مشارکت شهروندان در تولید خبر را دریافته‌اند و جریان خبری غیررسمی را وارد پروسه‌های دروازه‌بانی کرده‌اند؛ اما باید دید آیا این اتفاق در رسانه‌های رسمی ایران نیز رخ داده است؟

- اهمیت این تحقیق از این روست که نبض زنده جامعه، هر روز موجی تازه و خبری تازه را برجسته‌سازی کرده و یک «بحران جدید» را در رسانه‌ها می‌آفریند. دینامیک خبر در شبکه‌های اجتماعی به گونه‌ای شده که شاید فرصت هم‌اندیشی و رسیدن به استراتژی مدون را در دروازه‌بانی از رسانه‌های رسمی گرفته است. نتایج این تحقیق نیز ممکن است برای مدیران و پردازندگان خبر  (دروازه‌بانان) رسانه‌های رسمی راهگشا باشد و ایشان را در اجرای یک مدل جدید دروازه‌بانی در برخورد با جامعه‌ای که دیگر خود، رسانه‌ی خود شده است یاری رساند.

- گزارشی که در ۲۰۱۲ توسط انجمن روزنامه‌های آمریکا  منتشر شد حکایت از آن داشت که در آن سال مطبوعات چاپی آمریکا پایین‌ترین نرخ سود ممکن در ۵۰ سال گذشته را کسب کرده‌اند. پروفسور مارک پری  از دانشگاه میشیگان  در گزارش خود تخمین زده بود «نرخ تقریبی سود مطبوعات چاپی [از کسب درآمد آگهی و فروش دکه‌ها] در سال ۲۰۱۲ رقمی در حدود ۱۹میلیارد دلار است. این رقم بدون در نظر گرفتن تورم، ۷۱درصد پایین‌تر از درآمد مطبوعات چاپی در سال ۲۰۰۰، و در حد درآمد رسانه‌ها در سال ۱۹۵۰ است. (Richter 2012)     بر اساس تحقیق دیگری که در سال ۲۰۱۲  توسط Pew منتشر شد، رسانه‌های آنلاین به رتبه دوم پر مخاطب‌ترین رسانه‌های استفاده شده داخل آمریکا صعود کرده‌ بودند. براساس این تحقیق، در سال ۲۰۱۲ حدود ۳۸٪ از جامعه آمریکا اخبار را از رسانه‌های آنلاین دریافت می‌کنند. اما نتایج منتشر شده در گزارش سال ۲۰۱۷ این مرکز، حاکی از آن است که شکاف میان رسانه‌های آنلاین و تلویزیون به سرعت در حال کم‌ شدن است. بر اساس گزارش ماه اوت Pew ظرف یک سال رشد مخاطبان رسانه‌های آنلاین در آمریکا از ۳۸٪ به ۴۳٪ رسیده، در حالی که مخاطبان تلویزیون‌ها از ۵۷٪ به ۵۰٪ کاهش داشته‌اند.

- بر طبق گزارش We are Social منتشر شده در Statista  بیش از ۴ میلیارد نفر درجهان کاربر فعال اینترنت هستند. از این تعداد ۳.۸ میلیارد نفر به طور اختصاصی از اینترنت همراه استفاده می‌کنند. حدود ۳.۳ میلیارد نفر نیز در شبکه‌های اجتماعی به صورت فعال حضور دارند که ۳ میلیارد نفر از این جمعیت، کاربران فعال شبکه‌های اجتماعی موبایل هستند (2018). این یعنی حتی از تخمین یک سال قبل نیز گذر کرده‌ایم و جمعیت آنلاینی که در سال ۲۰۱۷ تخمین زده می‌شد تا ۲۰۲۱ به آن خواهیم رسید، تنها یک سال بعد و در ۲۰۱۸ محقق شده است.

- تا پیش از گسترش شبکه‌های اجتماعی، یک رویداد، زمانی تبدیل به «خبر» می‌شد که ابتدا توسط یک «خبرنگار» مشاهده شود، سپس تأیید و تنظیم شود و در نهایت «منتشر» گردد. از ابتدای تاریخ روزنامه‌نگاری تا سال‌های ابتدای قرن بیست و یکم، سیستم دروازه‌بانی در یک رسانه مشخص می‌کرد کدام رویداد ارزش برجسته سازی و پوشش خبری را داراست و کدام رویداد نه. روابط قدرت و سیاست در رسانه تا سال‌ها شکل انعکاس اخبار و دروازه‌بانی خبر را، نه بر اساس حقیقت، که بر اساس مصلحت تنظیم کرده بود. سیاستی که به خصوص در کشورهای جهان سوم آرام آرام به بی‌اعتمادی مخاطبان از رسانه‌های رسمی انجامید. این روند به حاشیه بردن رسانه‌های رسمی در دوران اخیر شدت گرفت.

- شبکه‌های اجتماعی «شهروند خبرنگاری » را به فضای رسانه معرفی کردند. شهروندخبرنگاران اعضای عادی یک جامعه هستند که در فرایند گردآوری، گزارش کردن، تحلیل و انتشار اخبار و اطلاعات یک جامعه نقش فعالی دارند (Bowman and Willis 2003, 21). شهروند خبرنگاران با استفاده از دوربین‌های فیلم‌برداری، موبایل‌های دوربین‌دار، و حساب‌های شخصی شبکه‌های اجتماعی، به‌طور فعالانه و همیشگی مشغول به ضبط و انتشار رویدادهای مهم و اخبار در شبکه‌های اجتماعی، وبلاگ‌ها و وب‌سایت‌های شخصی خود هستند. مسلماً، بسیاری از شهروندان به عنوان یک روزنامه‌نگار بالقوه به تولید خبر مشغولند. شهروندخبرنگاری به عنوان یک گونه از گزارشگری ظاهر شده است و با وجود ابهام در تعریف آن و تعاریف همسان (مثل روزنامه‌نگاری مشارکتی، روزنامه‌نگاری منبع باز، روزنامه‌نگاری برای رسانه‌های خودانگیز) یک چیز را ثابت می‌کند: شهروندخبرنگاری، شهروند عادی را به فعالیت یا ایفای نقش جدایی ناپذیر در گردآوری و انتشار اخبار از طریق پلتفرم‌های رسانه‌های اجتماعی ترغیب می‌کند (Allan and Thorsen 2009, 8).

- یک مطالعه ادعا می‌کند تقریبا هر خبر مهم جدیدی که طی سال‌های ۲۰۱۰ و ۲۰۱۱ منتشر شده است، ابتدا به ساکن -یا در ادامه جریان پوشش خبری خود- در فضاهای رسانه‌‌ای اجتماعی بوده است. از طوفان، زلزله، سونامی و بلایای طبیعی مشابه، تا اعتراضات، شورش، حملات تروریستی، قیام‌های مردمی و سایر اَشکال ناآرامی‌های عمومی، از رسوایی سیاسی تا بحران‌های اخلاقی سلبریتی‌ها ، همگی نبض تپنده خود را در شبکه‌های اجتماعی پیدا کرده‌اند (Bruns 2005, 13).

- شهروندخبرنگاری فرآیند دروازه‌بانی را نیز تغییر داده است. پدیده‌هایی چون بهار عربی، جنبش اشغال وال‌استریت و ویکی‌لیکس، ناکارآمدی نقش رسانه‌های سنّتی  را به عنوان دروازه‌بانان منحصر به فرد در انتخاب و انتشار اطلاعات نشان داد (Wallace 2017, 2) رسانه‌ّهای رسمی در تمام رویدادهای مهم جوامع ذکر شده در ابتدا یا توسط حکومت‌ها از پوشش خبری منع شده بودند و یا از ترس برخورد حاکمیت دچار خودسانسوری گشتند.  این رویه در شبکه‌های اجتماعی اینترنتی آغاز شد زیرا این شبکه‌ها فضاهای خودمختاری هستند که تا اندازه زیادی خارج از کنترل حکومت‌ها و شرکت‌ها عمل می‌کنند. حکومت‌ّها و شرکت‌هایی که در سراسر تاریخ به انحصاری کردن کانال‌های ارتباط به مثابه شالوده‌ی قدرتشان پرداخته‌اند (کاستلز ۱۳۹۳, ۱۰). اما می‌توان اذعان داشت که رسانه‌های اجتماعی توسط هژمونی رسانه‌های سنّتی  محدود شده است. این واقعیت را باید پذیرفت که با وجود این‌که بعضی رسانه‌ّهای رسمی، فعالیت شهروندخبرنگاران را –به خصوص در مناطق خبری غیر قابل دسترس- تشویق می‌کنند، سازمان رسانه‌ای وابسته به قدرت اصلی همچنان محتوای تولید شده توسط کاربران را فیلتر می‌کنند. (Williams, Wardle and Wahl-Jorgensen 2011)

- تا پیش از گسترش شبکه‌های اجتماعی اینترنتی، آن‌چه در طول حیات رسانه‌ در ایران به مانند سایر رسانه‌های جهان سوم و حتی کشورهای توسعه یافته دیده می‌شد، احساس عدم انعکاس علایق، واقعیات، آرزوها، سبک زندگی و احساسات توده مردم در رسانه‌ها بود. سیاست‌های خبری باعث می‌شد تا مردم در رسانه‌ها بیشتر از مشاهده آن‌چه از خود می‌دانند، به «تصویری» ساخته شده از شهروند آرمانی  نزد قوای حاکمیت خیره شوند. بسیاری از رویدادهای زندگی روزمره و عقاید اجتماعی-سیاسی توده‌های مردم به نفع توده حاکم در پروسه‌ی دروازه‌بانی حذف می‌شد و «سانسور» نام می‌گرفت.

- آرام آرام به نظر می‌رسید جامعه از پذیرش تصویری که از خود در رسانه‌ها می‌بیند راضی شده یا لااقل بی‌تفاوت است، اما این روند با گسترش تکنولوژی‌های ارتباطی از حدود ۱۶ سال پیش به سرعت تغییر کرد. در فضایی که رسانه تصویری دلخواه از مردم نمی‌ساخت، مردم، خود رسانه ساختند. ابزارهای جدید ارتباطات این امکان را فراهم کرد تا به تعداد کاربران، امکان تولید محتوا وجود داشته باشد. مردم، دیگر «مصرف کننده» بسته‌های خبری نبودند. «اَشکال بنیادی و اساسی ارتباط‌جمعی خودانگیز، از قوه ابتکار و استعداد کاربران جوانی نشات می‌گیرد که به تولید کننده [محتوا] تبدیل شده‌اند. (کاستلز ۱۳۹۶, ۳۱۵)» رهبر انقلاب هم در همین‌باره می‌فرمایند:
دیگر مثل سابق نیست که شما بخواهید یک مطلبى را بیان کنند، ناچار باشید روى کاغذ بنویسید، آن را پلى‌کپى کنید یا فتوکپى کنید ده، صد یا دویست نسخه؛ هر یک نفرى که بتواند با رایانه کار بکند یک رسانه است (بیانات در اوّلین جلسه‌ درس خارج فقه در سال تحصیلى جدید ۱۳۹۵)

- شبکه‌های اجتماعی می‌توانند به عنوان یک مکانیسم مهم که از طریق آن اخبار در ابتدا در اکوسیستم خود متولد می‌شود، در زیست‌بوم رسانه‌های بزرگ رسمی نیز وارد شوند. این به این معناست که رسانه‌های اجتماعی صرفاً برای انتقال اخبار خود نه تنها نیازمند رسانه‌های خبری رسمی نیستند، بلکه این رسانه‌ها می‌توانند خود به عنوان یک منبع کامل و معتبر خبری باشند. در این‌باره می‌توان نمونه‌های بسیاری ذکر کرد (Boczkowski and Mitchelstein 2010, 210)در جریان جنگ اسرائیل و غزه ، تنها منابع خبری معتبر، گزارش‌ها، عکس‌ها، ویدئوها و اخباری بود که توسط ساکنان غزه از خرابی‌ها، بمباران‌ها و مجروحان جنگ و بمباران های موشکی اسرائیل مخابره شده بود (Gallop 2014). همینطور در جریان شلیک پلیس به «مایکل براون » جوان غیر مسلح سیاه‌پوست در «فرگوسن» ایالت میزوری، شبکه‌های اجتماعی به خصوص توییتر و Vine نقش بسیار پررنگی در پوشش گسترده واقعه و محکومیت پلیس داشتند (Napoli 2015, 2)

- اخبار ویروسی به شکلی از گزارش‌های خبری اطلاق می‌شود که عمدتاً از طریق رسانه‌های اجتماعی پخش شده و به شکلی بسیار سریع‌تر و گسترده‌تر از سایر اخبار منتشر می‌شود.

- محتوای ویروسی تعاریف فراوانی دارد که یکی از آن‌ها اشاره «چیزی است که در دریای محتوا برجسته شده است» (Nahon and Hemsley 2013, 2)با توجه به فرهنگ لغات آکسفورد ، «ویروسی شدن» به معنی «به طور گسترده در حال گسترش یافتن» است. در واقع، ویروسی بودن به عنوان یکی از رمز‌ و رازهای عصر اینترنت محسوب می‌شود؛ زیرا دشوار است بدانیم که چرا و چگونه بعضی آهنگ‌ها، فیلم‌ها، کلیپ‌های ویدئویی یا مقالات خبری به طور ناگهانی محبوبیت پیدا کرده و گسترش می‌یابند، در حالی‌که بسیاری محتواهای دیگر با کیفیت مشابه یا حتی غنی‌تر (اگر نگوییم بهتر) تبدیل به ویروسی نمی‌شوند (Al-Rawi 2017, 3).

- اخبار ویروسی را می‌توان به عنوان اخبار شبکه‌ای تعریف کرد که عمدتا از طریق رسانه‌های اجتماعی به صورت آنلاین، سریع‌تر و گسترده‌تر از سایر اخبار منتشر می‌شود. از آن‌جایی که در ادبیات مربوط به اخبار ویروسی اختلاف نظر وجود دارد، ارتباط آن با ارزش‌های خبری بیشتر مرتبط با این تحقیق است، چرا که بر عناصر خبری برخی رویدادها در میان خوانندگان دلالت می‌کند. تصمیم این تحقیق بر این است که به مطالعه مجموعه قوانین و تکنیک‌های دروازه‌بانی که روزنامه نگاران و سردبیران رسانه‌های رسمی برای «برنامه‌ریزی و اجرای محتوای یک نشریه یا رسانه تلویزیونی یا اینترنتی» در برابر محتوای ویروسی دارند بپردازد. این برنامه‌ریزی یا در جهت مقابله با یک موج ویروسی است و یا همراه‌شدن و هدایت آن جهت گسترش مفهوم مدنظر دروازه‌بان رسمی.

- از میان ۴.۲۰۸.۵۷۱.۲۸۷ نفر کاربر اینترنت در جهان، بیش از ۱۶۴ میلیون نفر کاربرآنلاین در خاورمیانه زندگی می‌کنند. این جمعیت در برابر حدود ۲۵۵ میلیون نفر ساکن خاورمیانه، ۶۴.۵درصد را شامل می‌شود. این رقم از میانگین ۵۴.۵درصدی کاربران اینترنت در جهان بیشتر است.  در میان ۱۴ کشور خاورمیانه، ایران با جمعیت ۸۲ میلیون نفر، بیش از۵۶ میلیون و ۷۰۰هزار کاربر متصل به اینترنت دارد که تقریباً ۶۹.۱درصد جمعیت کشور، و حدود ۱۵درصدبالاتر از میانگین جهانی است است.

- پیدایش اینترنت را می‌توان مهم‌ترین ابزار  گذار جامعه ایرانی از موج دوم به موج سوم تافلر دانست، روندی که از دهه ۱۳۷۰ شمسی شروع شد و در نهایت با ورود به میانه دهه ۱۳۸۰، شهروندان را وارد موج چهارم ارتباطات کرد.

- در ایران روند نوسازی ارتباطات از دوران موسوم به «دوم خرداد » آغاز شد. تا پیش از روی کار آمدن دولت «سید محمد خاتمی »، انحصار خبر در ایران محدود به دو سازمان بزرگ خبری «خبرگزاری جمهوری اسلامی ایران» (وابسته به وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی) و «واحد مرکزی خبر» (وابسته به سازمان صدا و سیمای جمهوری اسلامی ایران) بود. پس از انتخابات ریاست جمهوری دوره هفتم ایران و روی کار آمدن یک دولت اصلاح‌طلب در کشور، فضای انحصاری خبر شکسته شد؛ نخست با تأسیس روزنامه‌های خصوصی جدید و سپس با تأسیس خبرگزاری‌های مستقل و یا وابسته به نهادهایی به جز دو سازمان قدیمی خبر در ایران. گسترش اینترنت در فضای کشور در آن سال‌ها باعث شد تا امکانات سخت افزاری قدیمی مانند تلکس  و اشتراک خبری برچیده شود. حذف این مانع بزرگ، در کنار ورود نیروهای جوان تازه‌نفس به روزنامه‌نگاری، باعث تأسیس خبرگزاری‌های تازه شد. ابتدا «ایسنا» (خبرگزاری دانشجویان ایران) در ۱۳ آبان ۱۳۷۸ و با شعار «هر دانشجو، یک خبرنگار» و «هر ایده، یک خبر» قدم به فضای رسانه کشور گذاشت و در پی آن خبرگزاری‌های دیگری مثل «مهر» (وابسته به سازمان تبلیغات اسلامی)، فارس‌نیوز (مستقل)، «ایلنا» (وابسته به خانه کارگر) تأسیس شدند. بر اساس آمار «سامانه جامع رسانه‌های کشور » هم‌اکنون ۴۲ خبرگزاری و ۲۳۳۹ پایگاه خبری برخط (آنلاین) و ۳۰ هفته‌نامه آنلاین با مجوز رسمی وزارت ارشاد  در کشور فعالیت می‌کنند (سامانه جامع رسانه‌های کشور ۱۳۹۷).

- با وجود آن‌که هر کدام از این رسانه‌ها از نظر اجرای سیاست‌ها و ممیزی‌ها، تابع وزارت فرهنگ و ارشاد ایران هستند، اما  از حیث اجرای ارکانِ دروازه‌بانی خبر، در خروجی آنها تنوع بالایی به چشم می‌خورد. این ارکان عبارتند از:
•    اولویت‌دهی: پرداختن به خبرها در اولویت مورد نظر دروازه‌بانان.
•    برجسته‌سازی: پرداختن به یک خبر با حجمی بالا به نحوی که آن خبر در میان سایر اخبار خودنمایی بیشتری کند.
•    دروازه‌بانی بر پایه مصلحت نظام: عدم پرداختن به خبرهایی خاص به اقتضای مصلحت سنجیده شده در رسانه.
•    کلیشه‌سازی: پرداختن به خبرها در یک فرآیند تکرار شونده و تبدیل کردن یک خبر به یک رویه کلی برای یک رویداد یا شخصیت.
•    اقناع: پرداخت و پرورش یک خبر به کمک فنون اقناع برای نسبت دادن علت یا نتیجه‌ای خاص به یک خبر.

- با وجود آن‌که می‌توان توییتر را رسانه‌ای بسیار فراگیر در جریان شهروندخبرنگاری و دروازه‌بانی در خاورمیانه دانست، اما به نظر می‌رسد نقش این پلتفرم در ایران کمی اغراق شده است. برای مثال، در یک مطالعه دوره‌ای از ده روز تا انتخابات مجلس در سال ۱۳۹۴، ثابت شد توییتر از لحاظ بسیج انتخاباتی تقریباً یک بازیگر حاشیه‌ای بوده است و تنها ۲۰۵۰۰۰ کاربر فعال (۲.۳٪ جمعیت آنلاین) در مقایسه با میلیون‌ها نفر کاربر تلگرام، از توییتر برای پیام رسانی استفاده کرده‌اند (ایسپا ۱۳۹۴).

- در واقع، بسیاری از منتقدان واژه «انقلاب توییتری» درباره اعتراضات ۱۳۸۸ در ایران بر این باور هستند که اعتبار دادن به توییتر و حتی رسانه‌های اجتماعی برای راه‌اندازی یک انقلاب در ایران در آن‌سال‌ها، یک بی‌عدالتی و تفسیر غلط و غلو آمیز از یک پلتفرم شبکه اجتماعی است که حتی امروز هم قدرتی که تصور می‌شود را ندارد. تصاویر مرگ ندا آقا سلطان ابتدا از طریق سایت‌های شبکه‌های اجتماعی منتشر شد، نه فقط توییتر [و یوتیوب]؛ و در نهایت در سیستم‌های رسانه‌های مختلف مورد استفاده قرار گرفته و به عنوان نشانه‌های اعتراض در جریان اعتراضات مورد استفاده قرار گرفت. نقش شبکه‌های ماهواره‌ای تلویزیونی و حتی ارتباط بلوتوث گوشی‌های موبایل در آن زمان قابل چشم‌پوشی نیست.

- برخلاف آن‌چه تصور می‌شود، پرمخاطب‌ترین کانال‌های تلگرام در اختیار جریان رسمی نظام رسانه‌ای کشور است. همینطور، از ۱۰ کانال پرمخاطب فارسی‌زبان، ۵ کانال به طور رسمی متعلق به اصول‌گرایان است و ۳ کانال نیز مستقل و زیر نظر مقامات رسمی فعالیت می‌کنند. تنها هدایت ۲ کانال خبری (آمدنیوز و بی.بی.سی فارسی) در اختیار جریان رسمی نظام نیست.

- پس از ابلاغ بخشنامه دولت در «ممنوعیت استفاده همه دستگاه‌های دولتی و عمومی از پیام‌رسان‌های خارجی» (بخوانید تلگرام) (الف ۱۳۹۷)،  بسیاری از رسانه‌های رسمی کشور در یک برداشت اشتباه از این بخشنامه، فعالیت خود را در تلگرام پایان بخشیدند. مسلماً منظور این بخشنامه رسانه‌ها نبود و حتی اگر این منظور وجود داشت، رسانه‌های رسمی نباید یک کانال ارتباطی با مخاطب را از دست می‌دادند. در حالی که تمام پیش‌بینی‌ها و نتایج نشان می‌داد ایرانیان استفاده از این فضا را ترک نکردند و نخواهند کرد، خروج رسانه‌های رسمی از موثرترین جریان خبری کشور، فضا را به طور کامل در اختیار مخالفان گذاشت. این اتفاق شبیه آن می‌ماند که چون بهره برداری از گیرنده‌های ماهواره‌ای در ایران ممنوع است، هیچ رسانه فارسی زبان داخلی در فضای رقابت ماهواره‌ای حضور نداشته باشد. این موضوع حتی برخلاف توصیه‌هایی است که توسط رهبر انقلاب درباره حضور در فضای مجازی بیان شده بود. برای مثال، ایشان می‌فرمایند:
«یکی از خصوصیّات ممتاز دیگر امروز، آماده بودن وسایل رساندن پیام است؛ همین فضای مجازی ... «اسمش فضای مجازی است درحالی‌که واقعاً فضای حقیقی است»؛ یعنی این فضا درون زندگی بسیاری از مردم حضور دارد. خب همین فضای مجازی یک ابزار است؛ یک ابزار بسیار کارآمد برای اینکه شما بتوانید پیامتان را به اقصی‌ نقاط دنیا برسانید، به گوش همه برسانید. این [امکان] دیروز نبود، امروز هست. یکی از امتیازات این است (بیانات در دیدار طلاب حوزه‌های علمیه استان تهران ۱۳۹۶)»


- می‌توان این پنج دلیل را برای تفاوت دروازه‌بانی در رسانه‌های جهانی و رسانه‌های ایرانی برشمرد:

1-    در مقابل رسانه‌های جمعی رسمی داخل ایران، رسانه‌های جهانی از نظر سیاست‌های دروازه‌بانی و سانسور، محدودیتی برای پرداختن به سوژه ندارند و از این رو روایت خبر در رسانه تفاوتی با شبکه‌های اجتماعی ندارد. مفهوم جامعه و شهروند آرمانی در رسانه‌های جهانی از نظر باور مردمی، ارزش‌های اجتماعی، شخصیت‌های محبوب و مقبول و نظایر این تفاوتی با جامعه در شبکه‌های اجتماعی ندارد. این نکته به خصوص در رویکرد دروازه‌بانی رسانه‌های فارسی زبان خارج از ایران دیده می‌شود.

2-    رسانه‌های جهانی سعی می‌کنند در روایت تمام اخباری که در شبکه‌های اجتماعی برجسته شده است ابتکار عمل را به دست گیرند و موج‌های خبری را کنترل کنند. این رسانه‌ها، جُز در دقایق اولیه، از شهروند خبرنگار استفاده نمی‌کنند و به سرعت با تهیه باکس‌های خبری تکمیلی و دسترسی به منابع رسمی (خبر، تحلیل رهبران افکار، گزارش‌های تاریخی یا تحقیقی، عکس و فیلم‌های خبری و آرشیوی، موشن گرافیک‌ها و اینفوگرافیک‌ها) هدایت خبر را از شبکه‌های اجتماعی به سمت خود تغییر می‌دهند. در رسانه‌های ایران، گاه تا چند روز پس از یک رویداد خبری التهاب آمیز، رسانه هیچ خبر جدیدی جز گزارش‌های میدانی و درج و تکذیب گاه بی‌منبع شایعه‌ها ندارد. این تازه رفتاری است که در رسانه‌های عمدتاً خارج از ایران مشاهده می‌شود، وگرنه نقش شهروندخبرنگاران در پروسه روایت رویدادها توسط رسانه‌های رسمی داخل بسیار کم‌تر از نمونه‌های جهانی است.
3-    دسترسی یا تلاش برای دسترسی به منابع اختصاصی در رسانه‌های جهانی بیشتر از همتایان ایرانی خود است. رسانه‌های ایرانی تنها از فرصت دسترسی مستقیم به مقامات بهره‌ می‌گیرند و جای گزارش‌های تحقیقی و تحلیلی بدون سوگیری سیاسی بسیار خالی است.

4-    به نظر می‌رسد مفهوم رشد سواد رسانه‌ای، آموزش‌های ضمن خدمت، ارتقای سطح کیفی خبرنگار و بسته‌های تشویقی برای خبرنگاران رسانه‌های جهانی بیشتر از رسانه‌های ایرانی است. تاکنون تحقیق جامعی درباره میزان حضور خبرنگاران با تحصیلات مرتبط با ژورنالیسم در رسانه‌های ایران انجام نگرفته است.

5-    اختیار دروازه‌بانانی در رسانه‌های جهانی وظیفه‌ای است که در اختیار سردبیران و دبیران خبر باسابقه است. اما به نظر می‌رسد در رسانه‌های ایران این اختیار به افرادی خارج از تحریریه و دارای روابط سیاسی تفویض شده است. رسانه، بیشتر از جایگاه آرمانی خود، تریبون بخش‌هایی از قدرت و حاکمیت است. رعایت اصول سازمانی و رضایت صاحبان رسانه، مهمترین اصل دروازه‌بانی در این رسانه‌هاست.

- این پژوهش به طور خاص به‌دنبال کشف رابطه و همزیستی میان دو پلتفرم رسانه‌های رسمی و شبکه‌های اجتماعی، و تعقیب جریان خبری است و در پی یافتن این پرسش‌ها است که آیا اخبار، در سیستم‌های دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی و شخصی متضاد از هم روایت می‌شوند و آیا سیاست‌های دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی با سیاست‌های دروازه‌بانی در شبکه‌های اجتماعی تفاوت دارد، و درنهایت آیا مفاهیم و مضامین مدنظر دروازه‌بانان رسمی در پایان یک موج خبری با همان اهداف اولیه مدنظر دروازه‌بان به افکار عمومی می‌رسد؟
تحقیق برای رسیدن به پاسخ پرسش‌ها، چهار الگو برای سه وضعیت روایت خبر در فضای رسانه‌ای ایران طراحی کرده و در فصل چهارم بررسی کرده است آیا این الگوها در نمونه‌های انتخاب شده نمود دارد یا خیر:

•    الگوی اول) زمانی که خبر نخستین بار در فضای رسانه‌های رسمی تولید و نشر داده شده است.
•    الگوی دوم) زمانی که امکان دسترسی در ابتدا برای هر دو دروازه‌بان رسمی و غیررسمی یکسان بوده است.
•    الگوی سوم الف)  زمانی که خبر غیر سیاسی نخستین بار در فضای شبکه‌های اجتماعی تولید و نشر داده شده است و رسانه سنّتی  به جریان خبر می‌پیوندد.
•    الگوی سوم ب) زمانی که خبر سیاسی نخستین بار در فضای شبکه‌های اجتماعی تولید و نشر داده شده است و رسانه سنّتی  در زمان کلیدی به جریان خبر نمی‌پیوندد.

از میان ۷۸ خبر ویروسی شده در فضای رسانه‌ای ایران از ۱۳۹۲ تا مردادماه ۱۳۹۷، تعداد چهار خبر برای تحلیل محتوای انتشار در رسانه‌های رسمی و رسانه‌ّهای اجتماعی انتخاب شده اند. این انتخاب به صورت غیرتصادفی هدفمند است. دلیل انتخاب این موارد بوده است: ۱-حجم تأثیر اخبار بر روی هر دو سیستم دروازه‌بانی رسمی و شخصی، ۲- در دسترس بودن منابع از نظر به روز بودن زمان وقوع برای پیگیری هشتگ‌ها، اظهارنظرات و سابقه اخبار، ۳-رفتار موج خبری در مدل‌های فرضی طراحی شده

جدول شماره 1اخبار انتخاب شده برای بررسی در پژوهش

ردیف    تاریخ    شرح خبر
۱    ۱۶/۴/۹۷    واکنش‌ها به پخش فیلم اعترافات چهار جوان رقصنده از تلویزیون
۲    تیرماه۹۷    بحران آب شهرستان خرمشهر
۳    ۲/۲/۹۷    کشف جسد مومیایی منتسب به رضا پهلوی پادشاه اسبق ایران
۴    ۹/۲/۹۷    اعتراضات سیاسی، اجتماعی و اقتصادی در استان البرز (گوهردشت و اشتهارد)



پاسخ سئوالات پژوهش:
- سیستم دروازه‌بانی و اخبار برجسته‌سازی شده در رسانه‌های غیر رسمی (شبکه‌های اجتماعی و فضای مجازی) چگونه است و چه تفاوتی از نظر ارزش‌های خبری و مفاهیم و مضامین با رسانه‌های رسمی دارد؟
مفاهیم و مضامین اخبار ویروسی در فضای ایران تا حد بسیار زیادی متفاوت از اخبار رسمی ارزیابی شد. در هر چهار حالت بررسی شده، یک تفاوت عمیق میان مفهوم مدنظر رسانه و مفهوم پذیرش شده در نزد افکار عمومی وجود دارد. این یک خطر بسیار بزرگ برای رسانه‌های ایران است و نشان از یک فاصله عمیق میان کارکرد یک رسانه برای اقناع افکار عمومی، و بی‌اعتمادی به رسانه‌های رسمی در ایران دارد.

- کارایی مدل‌ها و تکنیک‌های دروازه‌بانی کلاسیک در برابر شبکه‌های اجتماعی چگونه است؟
نتایج بررسی‌ها مشخص کرد هیچ‌کدام از مفاهیم و مضامین مدنظر دروازه‌بان رسمی در فضای شبکه‌ای ایران بدون تأثیرپذیری از مفاهیم درون شبکه و روایت‌های موازی دروازه‌بان شخصی به افکار عمومی نمی‌رسد. از این رو اقناع صورت نمی‌گیرد و عملاً تلاش برای کاشت مفهوم از طریق رسانه‌های رسمی بر افکار عمومی، هنگامی که خبر ارسال شده دارای یک جریان موازی در شبکه‌های اجتماعی است، تلاشی بی‌نتیجه است. از این رو تکنیک‌های کلاسیک دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی ایران نمی‌تواند در برجسته‌سازی یا حذف خبر در جامعه ایران موثر باشد.

- پس از ظهور جریان خبری در شبکه‌های اجتماعی، رسانه‌های جهانی و رسانه‌های ایرانی تغییراتی در دروازه‌بانی داشته‌اند؟
به شهادت تحقیقات فصل دوم در رسانه‌های جهان  بسیاری از روش‌ها و سیاست‌های دروازه‌بانی در تغییر کرده است. عمده این تلاش‌ها در راستای ورود رسانه‌ها به پلتفرم‌های وب.۲ و تبدیل‌شدن از یک رسانه سنّتی ، به یک رسانه مولتی پلتفرم است. نشانه‌هایی از سیاست‌های متضاد دروازه‌بانی در این رسانه‌ها دیده می‌شود. رسانه‌های جهانی سعی می‌کنند در هر پلتفرم با یک سیستم دروازه‌بانی ثابت از نظر ماهیت، و منعطف از نظر شکل حضور داشته باشند. اخبار برجسته‌سازی شده توسط موج‌های وایرال به سرعت در رسانه‌های جهانی مانیتور می‌شود و تقریباً در تمام نمونه‌ها، آن‌ها را وارد موج می‌کند. رسانه‌ها سعی می‌کنند با استفاده از منابع نرم‌افزاری و سخت‌افزاری خود، هدایت جریان وایرال را  در اختیار بگیرند. شهروندخبرنگاران یک فرصت دیده می‌شوند و حضور آن‌ها در ادامه روایت موج وایرال بسیار پررنگ است.
در رسانه های ایران؛ تلاش‌هایی در پلتفرم‌های مرکزی رسانه های رسمی (به‌خصوص در تلویزیون) صورت گرفته، اما این تلاش‌ها از نظر سیاست‌های دروازه‌بانی نیست و صرفاً  واکنشی است. رسانه‌های ایران معتقدند سیاست‌های ابلاغی بالادستی رسانه‌ها، آن‌ها را از پرداخت کامل به تمام موج‌های خبری وایرال منع کرده و بنابراین، تنها زمانی اخبار ویروسی از دروازه‌ رسانه رسمی عبور می‌کند که «در چارچوب سیاست‌ها» باشد.

- واکنش دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی در برابر اخبار برجسته‌سازی شده در شبکه‌های اجتماعی چگونه است؟
واکنش‌ها به دو بخش اخبار سیاسی و غیرسیاسی تقسیم می‌شود. در حالت اول، عمده سیاست مشاهده شده، سکوت و انکار است، اما در مورد دوم، تلاش‌هایی برای همراهی با موج خبری دیده شده. گرچه نتیجه تلاش‌ها تأثیر مستقیم از اعتماد افکار عمومی به رسانه دارد. در نمونه‌ّهای بررسی شده در تحقیق، رگه‌های بزرگی از تلاش‌ رسانه‌ها در تأثیرگذاری بر افکار عمومی در اخبار غیرسیاسی در برابر مفاهیم درون شبکه دیده شد، اما نتیجه‌بخش نبود.

- در میان پردازندگان رسانه‌های رسمی، استراتژی مشخصی (سکوت و انکار، همراهی یا تلاش برای اقناع) دربرابر موج‌های خبری رسانه‌های غیر رسمی وجود دارد؟
مهم‌ترین استراتژی مشاهده شده سکوت و انکار و کوچک‌نمایی است.

-تا چه حد دروازه‌بانی رسانه‌های رسمی قدرت هدایت افکار عمومی را دربرابر موج‌های خبری برجسته‌سازی شده در شبکه‌های اجتماعی داراست؟
 در چهار گزاره بررسی شده مشخص شد قدرت رسانه های رسمی در هدایت افکار عمومی ایران بسیار ضعیف است.

الگوی کاربردی پیشنهادی پژوهش برای سیستم دروازه‌بانی رسانه‌های ایران در عصر شبکه‌های اجتماعی


شرح:
رویداد خبری با چهار خبر زیرگروه خود (N1/N2/N3/N4) همزمان به هر دو دروازه فضای مجازی و تحریریه سنّتی  می‌رسد.

خبر در تحریریه سنّتی :
ابتدا رویداد خبری در تحریریه سنّتی  با سیاست‌های کلاسیکِ دروازه‌بانی پالایش می‌شود. دو خبر N3 وN4 با سیاست‌های سردبیری همسان نیست و از دروازه رد نمی‌شود. رسانه، خبر NA1 و NA2 را با مفاهیم و مضامین مدنظر خود تهیه کرده و برای مخاطب سنّتی خود ارسال می‌کند.
همزمان، خبر به فضای مجازی رسیده است. در فضای مجازی، دو سیستم دروازه‌بانی تحریریه آنلاین رسانه رسمی و دروازه‌بانان شخصی به‌شدت فعال هستند. این الگو فرض می‌کند درصورت وجود یک تحریریه آنلاینِ قدرتمند، حذف جریان خبری روایت شده از سیستم رسمی برای دروازه‌بانان شخصی ممکن نیست. در این حالت، تحریریه آنلاین فعالانه به تولید و نشر محتوا می‌پردازد. مفاهیم و مضامین هر دو دروازه‌بان وارد موج وایرال خبر می‌شوند، اما با یک تفاوت: همان‌طور که در شکل الگو ترسیم شده است، اخبار تولید شده در سیستم دروازه‌بان شخصی به رنگ نارنجی است و اخبار سیستم تحریریه آنلاین به رنگ آبی. در این حالت، علاوه بر این‌که هر دو سیستم به انتقال اخبار تولید شده در فضای خود مشغول هستند، نقش حامل پیام یکدیگر را نیز ایفا می‌کنند. این به این معنی است که هر دو سیستم دروازه‌بان، از محتوای تولید شده یکدیگر استفاده می‌کنند. در این حالت دروازه‌بان شخصی هر چهار زیرگروه خبر را روایت می‌کند و دروازه‌بان رسمی درون شبکه نیز همان اخبار را گزارش می‌دهد؛ اما با قبول عدم امکان حذف اخبار در فضای مجازی.
دروازه‌بان شخصی این چهار رویداد را با تفاسیر مدنظر خود وارد موج وایرال می‌کند (NB1/NB2/NB3/NB4). اتفاق مهم برای رسانه رسمی در اینجاست: مفاهیم و مضامین پنهان دروازه‌بان شخصی در اخبار NB3 و NB4 مورد تایید رسانه رسمی نیست، اما این وقایع در قدم اولِ تحریریه آنلاین، بدون الحاق مفاهیم مدنظر دروازه‌بان و صرفاً به‌صورت خام گزارش داده می‌شود(N3/N4). این گزارش‌‌دادن باعث می‌شود تا برند رسانه رسمی در موج وایرال از رسانه‌های شخصی عقب نماند و اخبار این رسانه‌ها همراه موج وایرال توسط کاربران بازنشر داده شده و قابل مشاهده باشد. هر دو خبر از هر دو سیستم دروازه‌بانی عبور کرده و برای مخاطب شبکه از هر دو منبع قابل مشاهده است. فرصت پیش‌آمده برای رسانه رسمی و باقی ماندن آن در موج وایرال باعث می‌شود تا پس از آن‌که تحریریه سنّتی  مفاهیم و مضامین دروازه‌بانی رسمی را تولید کرد (NA3/NA4)، این اخبار از طریق تحریریه آنلاین وارد موج وایرال شود.
از طرف دیگر، حضور فعالانه تحریریه آنلاین باعث می‌شود تا محتوای تولید شده توسط دروازه‌بانان شخصی نیز روایت شود. به بیان ساده‌تر، اخباری که در فضای مجازی توسط تحریریه آنلاین تولید می‌شود، مورد استفاده دو گروه همفکران و  جویندگان عقیده قرار می‌گیرد و توسط آن‌ها بابازنشر اخبار NA1 و NA2 دیده می‌شود. هر چه جذابیت‌های بصری خبر و ماهیت انحصاری روایت بیشتر باشد، امکان بازنشر داده شدن بیشتر خواهد بود. تحریریه آنلاین به مباحث درونِ شبکه نیز اشراف دارد و برخی از اخبار تولید شده همسو با سیاست‌های خود در رسانه‌های آنلاین را برای جذب اعتماد کاربران شبکه و تکمیل اخبار تولید شده بازنشر می‌دهد(NB2/NB1). هر دو سیستم در یک همکاری نانوشته با یکدیگر قرار گرفته اند.
اخبار تولید شده در هر دو پلتفرم حاضر در فضای مجازی، وارد موج وایرال می‌شوند. هر چه روایت‌ها در هر دو سیستم دروازه‌بانی مشترک یا قوی‌تر باشد، قدرت مفهوم تولید شده در جریان وایرال نیز قوی‌تر است. مدل فرض کرده است که از اخبار وارد موج شده، NA1،NA2، NB4 و NB3 قدرت بیشتری دارند، اما روایت‌های دیگر نیز در جریان وایرال دیده می‌شود.
در نهایت، موج وایرال چهار خبر را تولید می‌کند: NV1، NV2، NV3 و این اخبار به افکار عمومی می‌رسد. اما با این تفاوت که مفاهیم خروجی موج وایرال، جمع‌بندی بحث‌ها، نظرات و تناقض‌های روایی است که در هر دو سیستم دروازه تحریریه آنلاین رسانه‌های رسمی و دروازه‌بانان شخصی تولید شده است. موازی خروجی موج وایرال، تحریریه سنّتی  رسانه رسمی نیز اخبار خود را تولید کرده و بسته به اعتماد عمومی به رسانه، اخبار تولید شده مورد پذیرش یا رد افکار عمومی قرار می‌گیرد.            اما یک نکته مهم این است که اخبار تحریریه سنّتی ، پیش از ارسال از رسانه سنّتی ، از طریق تحریریه آنلاین نیز روایت شده و افکار عمومی با مفاهیم و مضامین آن‌ها آشناست.



پیشنهادات پژوهش:

- با درک واقعیت حضور آزادانه ایرانیان در تلگرام، هرچه سریع‌تر کانال‌های رسانه‌های رسمی در این فضا فعالیت خود را از سر بگیرند. همینطور باید حضور رسانه‌ها در پلتفرم‌های دیگر نیز از اساس بازطراحی شود. اکانت‌های اینستاگرام خبرگزاری‌ها و رسانه‌های بزرگ باید توسط یک تحریریه مستقل اداره شود و از تمام ظرفیت اکانت‌ها بهره گرفته شود. شکل حضور فعلی کاملاً نمایشی و فرمایشی است. رسانه‌های مطالعه شده (ایسنا، فارس، ایرنا، مهر، تسنیم) هر کدام در اکانت‌های اینستاگرام خود حداکثر روزانه کمتر از ۳۰ خبر (میانگین) تولید می‌کنند. این اخبار چیزی جز بازنشر اخبار منتشر شده در رسانه مرکزی نیست. حضور نیروهای تازه‌نفس، سردبیران و دبیران اختصاصی آگاه به اکوسیستم رسانه‌های آنلاین، پیوستن طراحان موشن‌گرافیک و تدوینگران عکس و فیلم به تحریریه‌های آنلاین رسانه‌ها بسیار واجب است. گرچه سرویس چندرسانه‌ای در تمام خبرگزاری‌های کشور به راه افتاده، اما خروجی این سرویس‌ها باید به جای یک صفحه جانبی در وب‌سایت‌ها، در شبکه‌ّهای اجتماعی باشد. همین‌طور، این حضور باید بسیار بیشتر از شکل فرمایشی فعلی و کاملاً دینامیک صورت پذیرد.

- مولتی‌پلتفرم شدن یک رسانه یعنی اخباری که در اکانت اینستاگرام و توئیتر یک رسانه منتشر می‌شود، از نظر ماهیت یکسان باشد، اما از نظر شکل عرضه کاملاً در فضای پلتفرم تعریف شود. رسانه‌های رسمی در اینستاگرام باید با درک قابلیت‌های این اپلیکیشن، وایرال ویدئوهای کوتاه، IGTVهای مداوم، استوری‌های متنوع و پست‌های خبری کوچک تهیه کنند. به طور دقیق، منظور تهیه اسنک‌های خبری است که در فصل دوم  توضیح داده شد. اخبار فوری باید با تیترهای ادبیات شبکه در توئیتر و اینستاگرام منتشر شود. ار هشتگ‌های فعال مخالفان و هشتگ‌های ترندشده در فضای مجازی باید استفاده شود، اما با ماهیت خبر تولید شده در رسانه رسمی. بسته‌های خبری تولید شده در رسانه‌های اجتماعی باید با توجه به مهم‌ترین عنصر خبری این شبکه یعنی «قابلیت بازنشر داده شدن» تهیه شود. تمام عناصر دیگر خبری پس از آن باید در نظر گرفته شود. تحریریه آنلاین باید مهم‌ترین سرویس یک رسانه رسمی در نظر گرفته شود.
نگاه به فضای مجازی باید از شکل نگاه فعلی خارج شود. فضای مجازی در حال حاضر برای رسانه‌های رسمی حالت گلخانه‌ای دارد و نگاه رسانه رسمی به این فضا یک نگاه توریستی است. بخش‌های خبری با عناوینی چون «داغ‌های مجازی»، «شایعه‌های فضای مجازی»، «شهروندخبرنگار»، «اخبار فضای مجازی» و ... همگی انگار از یک جهانی جدا از جهانِ افکار عمومی خبر می‌دهند. این فضا باید تغییر کند و رسانه های رسمی باید بدون قضاوت و پیش‌داوری و تقسیم‌بندی، جریان خبری در فضای مجازی را به قدرت و عینیت فضای حقیقی تصور کنند. مهم‌ترین دستاورد یک تحریریه آنلاین، محکم‌کردن جای برند رسانه رسمی در فضای شبکه است. این جای پای محکم در زمان موج‌های وایرال به کار خواهد آمد. مهم «رویداد خبری» است و نه پلتفرم انتشار آن. بنابراین باید به ماهیت یک خبر، فارغ از قضاوت‌های شبکه‌های مجازی یا حقیقی نگریسته شود.


- به‌جای تلاش برای ارتقای سواد رسانه ای افکار عمومی، روی ارتقای سواد رسانه ای مدیران و سیاست‌گذاران کار شود. این انتظار که افکار عمومی رسانه را آن‌گونه که ما می‌پسنیدم به کار گیرند هیچ‌گاه به نتیجه نخواهد رسید. اجرای برنامه‌های ارتقای سواد رسانه‌ای جامعه از طریق آموزش و پرورش و نهادهای مسئول، بسیار کندتر از آهنگ پیشرفت و جذابیت فضای مجازی است. در مقابل، در صورتی که بتوان ذهنیت مدیران سنّتی  فرهنگی و رسانه‌ای کشور را با واقعیت‌های فضای مجازی آشنا کرد، می‌توان امیدوار بود موانع قانونی و نگاه محافظه‌کارانه به این جهانِ تازه اصلاح شده و راه برای اجرای ایده‌های رسانه‌ای نوین هموار شود.

- در اکثر دانشگاه‌ها و پژوهشگاه‌های جهان رشته‌های «مطالعات ژورنالیسم آنلاین» و «شبکه‌های اجتماعی» تاسیس شده است. پیشنهاد می‌شود با بازنگری روی متون کلاسیک رسانه در ایران، این دو رشته در مقاطع کارشناسی ارشد و دکتری در دانشکده‌های ارتباطات تاسیس گردد. فقر نظریه و پژوهش در این زمینه بسیار حس می‌شود.

- با ارتقای سواد رسانه‌ای مدیران، اکانت‌های اینستاگرام و توئیتر و کانال‌های تلگرام روابط‌عمومی نهادهای دولتی و حاکمیتی وارد عرصه خبر شوند. این فعال بودن به جز نقش فعلی این اکانت‌ها در انتشار عکس مدیران و جلسات و همایش‌هاست. اطلاع‌رسانی‌های به‌موقع روابط‌عمومی ارگان‌ها درباره برخی تصمیمات، مشکلات، ابهامات و اخبار جعلی می‌تواند در جلوگیری از شروع یک موج وایرال بسیار موثر باشد. همینطور، اکانت‌های روابط‌عمومی‌ها می‌توانند بازوی خبری رسانه‌های رسمی در اطلاع‌رسانی باشند.

- حضور شهروندخبرنگاران در رسانه‌ّهای رسمی از شکل گلخانه‌ای فعلی، به متن اخبار تغییر کند. نیازی نیست اخبار تهیه شده توسط شهروندان در یک باکس خبری جداگانه روایت شود. در صورتی که شهروندان تأثیر اخبار روایت شده توسط خود را در رسانه‌ها ببینند، اعتماد عمومی به رسانه‌ی مرکزی آرام آرام بیشتر می‌شود.

- حضور مخاطبان فعال داخل کشور در شبکه‌های اجتماعی تبلیغ شود. دانشجویان و جویندگان عقیده‌ بسیاری در داخل کشور حضور دارند که نسبت به رویدادهای خبری روز نگاهی موافق سیاست‌های رسمی نظام دارند، اما صدای ایشان در موج‌های وایرال مشاهده به‌گوش نمی‌رسد. این هم به دلیل بی‌انگیزه‌بودن این دسته از افکار عمومی نسبت به حضور فعالانه در شبکه‌های اجتماعی است و هم به‌دلیل فعالیت هایپراکتیو بات‌های توییتری و اینستاگرامی در بازنشر میلیونی و ترندشدن مباحث مدنظر مخالفان نظام.

پیشنهادات برای محققین بعدی
مهم‌ترین پیشنهاد تحقیق، بررسی تأثیر اکانت‌های فیک روی موج‌های ویروسی (وایرال) ایران است. متاسفانه محقق زمان کافی برای بررسی این موضوع را در اختیار نداشت، اما در زمان مطالعه مشاهده شد درصد قابل توجهی از هشتگ‌های کاملاً فارسی نظیر #مائده‌هژبری، #اعتراضات‌سراسری، #خونین‌شهر، #گوهردشت ، #برقص‌تا‌برقصیم، # دریای خزر  از فضای خارج ایران تغذیه می‌شود. به طور خاص، تأثیر اکانت‌هایی در عربستان سعودی، سودان، مصر، الجزایر و بحرین در گسترش موج‌ها مشهود است. چند اینفلوئنسر اجتماعی و سیاسی نیز در گفتگو با محقق اشاره کردند که بیشترین اعضای اکانت‌های اینستاگرام ایشان به ترتیب در شهرهای تهران، کرج و جده (عربستان سعودی) است. شناسایی تأثیر اکانت‌های جعلی و روبات‌های توئیتری و اینستاگرامی در شدت گرفتن موج وایرال اخبار در فضای ایران یک موضوع تحقیق بسیار مهم و تأثیرگذار است که امید است مورد توجه محققان بعدی قرار گیرد.

تماشاخانه

لحظه هدف قرار گرفتن آنچه گفته می‌شود ریزپرنده بوده، در آسمان اصفهان (فیلم)

همه چیز درباره کشفیات مرموز باستان‌شناسی در اصفهان / از کشف یک کوره اعجاب‌انگیز تاریخی تا لوله‌های عظیم آب و فاضلاب ۱۰۰۰ ساله و یک سازه عجیب مسقف احتمالا متعلق به یهودیان (فیلم)

فیلم های دیگر