عصر ایران- در هفته پژوهش سراغ دبیر نهادی پژوهشی در قم رفتهایم که بدون بودجۀ جداگانه سرپاست.
این نهاد به عنوان "مکتا" مشهور است: سرواژۀ این کلمات: مجمع کتابخانه های تخصصی استان (قم).
همین توضیح مختصر روشن می کند که اسماعیل راهنورد با چه علاقه و اشتیاقی بار این مسؤولیت را بر دوش دارد.
گفت و گوی ما با او از این قرار است:
* چرا مکتا و چرا چنین مجمعی تأسیس کرده اید؟
-راه نورد: شهر قم از لحاظ چاپ و نشر و تعداد کتابخانه رتبه دوم را در کشور دارد و تعداد کتابخانههای تخصصی و تحقیقاتی قم قابل مقایسه با شهرهای دیگر نیست. حدود ده سال پیش، برای برقراری ارتباط بین کتابخانههای تحقیقاتی که غالباً زیر نظر مراجع معظم تقلید یا نهادهای علمی، دانشگاهی و موسسات فرهنگی اداره میشدند؛ تشکلی بهنام مجمع کتابخانههای تخصصی(حوزوی- دانشگاهی) استان قم با نام اختصاری «مکتا» تشکیل شد.
دایره فعالیت مکتا کتابخانههای تحقیقاتی و تخصصی است. هدف اصلی مکتا تسهیل دسترسی پژوهشگران به منابع کتابخانههاست. خوشبختانه مکتا در این زمینه موفق عمل کرده و توانسته پل ارتباطی خوبی بین پژوهشگران و کتابخانهها برقرار کند. نکتهای که در مکتا حائز اهمیت است مردمی بودن آن است. مکتا به همت مدیران کتابخانهها تشکیل شده و کار دلی است و بودجه مستقلی ندارد.
* برای معرفی و اطلاعرسانی از فعالیتهای مکتا به جامعه پژوهشی چه اقداماتی صورت گرفته است؟
- اطلاعرسانی پيرامون برنامهها و فعالیتهای مکتا از طریق وبسایتها، خبرگزاریها و شبکههای اجتماعی انجام میشود. برگزاری همایشها و نشستهای علمی از دیگر برنامههای مکتا در این زمینه بوده و سعی کردهایم سالانه یک همایش استانی داشته باشیم، بطور مثال در سال گذشته همایشی در پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی برگزار گردید.
همایشهایی در سالهای گذشته در دانشگاه ادیان و مذاهب، دانشگاه پردیس فارابی، دانشگاه مفید، دفتر تبلیغات اسلامی، اداره کل فرهنگ و ارشاد اسلامی و کتابخانه مسجد اعظم برگزار شدهاند. چند سال پیش نیز همایشی با حضور و سخنرانی دکتر صالحی، وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی و مسئولان عالی رتبه استانی و شخصیتهای برجسته حوزوی همچون آیتالله استادی در سالن همایشهای آستان مقدس برگزار شد و سخنرانیها بطور مستقیم از شبکه استانی سیمای نور پخش گردید.
در این راستا دیدارهایی با مراجع معظم تقلید، مسئولان کشوری و استانی، رؤسای مراکز علمی و دانشگاهها، مدیران حوزوی، مسئولین مؤسسات تحقیقاتی و رؤسای کتابخانههای بزرگ داشتیم. رهنمودها و حمایت حضرات آیات [جعفر سبحانی، عبدالله جوادی آملی، رضا استادی، محمدجواد علوی بروجردی، شیخ جواد فاضل لنکرانی، علیرضا اعرافی، محمد سعیدی و حججاسلام ابوالحسن نواب، سید علی عماد، نجف لکزایی و...] برای مدیران مکتا مغتنم و همواره راهگشا بودهاست. چند روز پیش نیز به مناسبت هفته پژوهش دیداری با آیتالله سید جواد شهرستانی، نماینده تامالاختیار حضرت آیت الله العظمی سیستانی در ایران داشتیم.
* اگر حضور ذهن دارید به بخشهایی از صحبتهای آیتالله شهرستانی اشارهای داشته باشید مخاطبان ما هم استفاده می کنند.
- بله. در این دیدار آیتالله شهرستانی اشارهای به گنجینههای موجود در کتابخانههای ایران داشتند و فرمودند: کتابخانههای ایران از لحاظ منابع علوم اسلامی و معارف اهلبیت علیهمالسلام بسیار غنی هستند. در برخی از کتابخانههای ما، تعداد قابل توجهی نسخههای خطی وجود دارد که بعضاً تعداد نسخ خطی یک کتابخانه در ایران بیشتر از کل موجودی نسخ خطی در برخی از کشورهای دیگر است.
ایشان فرمودند چند سال پیش براساس آنچه در کتابخانههای مختلف دیدم، بیش از دویست هزار نسخه خطی در کتابخانههای ایران فهرست شدهاست. این میراث مکتوب ما از جهت تنوع زبانی هم حائز اهمیت بوده و نسخههای به زبان عربی میتواند مورد توجه و استفاده محققین در سایر کشورهای اسلامی قرار گیرد.
ایشان به کار تشکیلاتی و نظم تأکید داشتند و فرمودند: ما به اندازه کافی منابع داریم ولی باید قبول کنیم سیستم نداریم و تشکیلاتی عمل نمیکنیم. با کار تشکیلاتی و نظم در کارها میتوانیم همهچیز داشته باشیم. ما امکانات داریم، سرمایه داریم، نیروهای خوبی هم هستند. قدر خودتان و فرصتها را بدانید. کارها را بهصورت سیستمی انجام بدهید. روی تشکیلاتی بودن خودتان کار کنید. اگر نظم داشته باشید واقعاً میتوانید. همیشه فرصت فراهم نیست. فرصتها مثل ابرها میگذرند. شما میتوانید از این فرصتها نهایت بهرهبرداری را داشته باشید. مدیریت کنید و تا میتوانید کار انجام بدهید.
ایشان از دیدن دستاوردهای مکتا ابراز خوشحالی کردند و تأکید فرمودند: مکتا میتواند با سیستم اطلاعرسانی جلوی کارهای موازی در کتابخانهها را بگیرد. ما وظیفه داریم منابع جدید را از داخل و خارج کشور تهیه کنیم و در اختیار محقق قرار بدهیم. در این زمینه مسئله مهم بهرهگیری از امکانات ارتباط جمعی است که در جامعه موجود هست.
یک بار به آیتالله سید عزیز طباطبایی رحمتالله علیه گفتم جمعآوری نسخ خطی و تصاویر آنها را انجام بدهیم، نشد. آیتالله سید احمد اشکوری گفت اگر اختیارات به من بدهید من انجام میدهم و انجام شد. ایشان با بیان خاطرهای فرمودند: یک روز آیتالله هاشمی رفسنجانی خدا رحمتش کند اینجا بود، در مورد کارها صحبت شد.
به ایشان گفتم من معتقد هستم وقتی کاری را شروع میکنم، ابتدا متخصص کار را پیدا میکنم و چارچوب کار را تعیین میکنم بودجه هم میدهم و دیگر در کار دخالت نمیکنم، مثلاً آقای رسول جعفریان را برای کتابخانه تاریخ مشخص کردم، حالا ایشان چندنفر کارمند بگیرد من دخالتی ندارم. فقط سالانه گزارش کار میدهد. خدا رحمت کند آقای هاشمی به من گفتند که من هم به این معتقدم. گفتم من عمل کردم و شما معتقد هستید.
* مکتا تاکنون چه اندازه توانسته است به اهداف خود برسد؟
- مکتا براساس یک نیاز شکل گرفت و در نتیجه زمینه آشنایی و ارتباط بین مدیران و کارشناسان کتابخانهها فراهم شد. همچنین شناخت مدیران از ظرفیت کتابخانههای دیگر بیشتر گردید. مکتا بستری را فراهم کرد تا همه پژوهشگران به هر منبعی که در همه کتابخانههای عضو مکتا موجود است دسترسی داشته باشند. برخی کتابخانههای تخصصی گمنام شناسایی شدند و برای جامعه پژوهشی معرفی گردیدند.
یکی دیگر از فعالیتهای مکتا بیان نیاز کتابخانهها به شرکتهای نرمافزاری بود. در راستای توانمندسازی جامعه کتابداران و پژوهشگران، برنامههای آموزشی مستمر از جمله جلسات «دورهمی علمی کتابداران» و نشستهای تخصصی پیرامون منابع چاپی کهن و اسناد تشکیل شد. در حوزه نسخههای خطی نشستهای تخصصی مانند «محفل فهرستنگاران نسخ خطی» برگزار گردید. برای مستندسازی فعالیتهای کتابخانهها، «تاریخ شفاهی» مدیران و کارشناسان کتابخانهها و نسخهپژوهان توسط همکاران کتابخانه مسجد اعظم ثبت و منتشر گردید.
* خدمات مکتا به پژوهشگران به چه شکلی است؟
- طبق آییننامه اجرایی مکتا، اگر پژوهشگری بخواهد از منابع کتابخانههای عضو استفاده کند، این امکان وجود دارد که کتابخانه مبدأ برای وی معرفینامهای صادر کند و پژوهشگر میتواند از کتابخانه مقصد، خدمات مطالعه در محل دریافت کرده یا کتاب مورد نیاز خود را به امانت بگیرد. در صورتی که امکان امانت مستقیم وجود نداشته باشد، کتاب از طریق «امانت بینکتابخانهای» تأمین میشود. در مورد کتابخانههای خارج از استان که با مکتا تفاهمنامه همکاری امضا کردهاند، ارائه خدمات به پژوهشگران از طریق دبیرخانه مکتا پیگیری و پاسخ داده میشود.
* ساختار مکتا به چه شکلی است؟
- مکتا از یک ساختار دموکراتیک برخوردار است و در حال حاضر مجمع عمومی آن متشکل از 53 کتابخانه، دو مرکز اسنادی و یک موزه است. اعضای شورای سیاستگذاری در مجمع عمومی انتخاب میشوند و این شورا شخص دبیر و محل دبیرخانه را انتخاب میکند. امور اجرایی توسط دبیرخانه پیگیری و انجام میشود. دبیرخانه متشکل از 7 کمیته اجرایی است. طی سالهای گذشته تعامل با کتابخانههای بزرگ کشور برقرار شده و در مجموع، 33 کتابخانه بزرگ و دانشگاهی با مکتا تفاهمنامه همکاری دارند. خوشبختانه همدلی، همافزایی و همفکری خوبی میان مدیران این مجموعهها وجود دارد.
* به نظر شما رمز موفقیت و ماندگاری مکتا چیست؟
- آنچه موجب ماندگاری مکتا شده، همت بلند مدیران کتابخانهها، نیت خالصانه و ساختار دموکراتیک آن است. عامل دیگر ماندگاری مکتا مفید بودن و پاسخگویی به یک نیاز واقعی در کتابخانهها است. در مکتا تلاش شده بهدرستی نیازسنجی و براساس آنها برنامهریزی شود. نکته دیگر احترام مکتا به ضوابط و آییننامههای داخلی کتابخانههای عضو و حاکم دانستن آنها بر آییننامه اجرایی مکتا است؛ یعنی قوانین کتابخانههایی که از نهادهای بالادستی به این مراکز ابلاغ میشود، مورد احترام بوده و مبنای عمل قرار میگیرد. در عینحال، «مکتا» به دنبال راهکارهایی است که خدمات مشترک و همافزا را بین کتابخانهها تقویت کند.
* برنامههای آینده مکتا را چگونه میبینید؟
- در چشمانداز مکتا برقراری ارتباط و تعامل با کتابخانههای بزرگ و تخصصی داخلی در اولویت است؛ بهویژه کتابخانههایی که تاکنون به مکتا نپیوستهاند. امیدواریم بتوانیم ارتباط مؤثری با آنها برقرار کنیم. تلاش خواهیم کرد تا ظرفیت و اهمیت کتابخانههای قم را برای پژوهشگران در داخل و خارج از کشور تبیین کنیم. در تلاش هستیم ارتباط و تعاملات با کتابخانههای عتبات عالیات را ساختارمند کنیم. در تلاش هستیم کتابخانههای عضو مکتا به سامانه فهرستگان کتابخانههای ایران در ایرانداک متصل شوند، تا امکان جستجوی همزمان و یکپارچه در همه کتابخانهها فراهم گردد. همه تلاشمان این است که در زمینه کتابخانه دیجیتال، همچنان شهر قم پیشگام باشد.
همچنین برنامهای برای برگزاری همایش بزرگ در سطح کشور، با محوریت کتابخانههای تخصصی داریم و امید است با حمایت مسئولان فرهنگی استان بتوانیم چنین همایشی را در شهر قم برگزار کنیم. این برنامه در شناساندن ظرفیتهای متقابل کتابخانههای تخصصی موثر است.