خبرگزاری قرآنی ایران (ایکنا) به مناسبت سالروز شهادت امام نهم شیعیان با «علی اشرف فتحی» پژوهشگر دینی و مدرس حوزه گفت و گو کرده و در آن به مباحث جالبی همچون دوران «محنت» اشاره شده است.
مراد از آن نیز «تفتیش عقاید» و مخالفت امام جواد علیه السلام با سرکوب است یا این که به خاطر رنگ چهره‌شان تشکیک‌هایی شده بود و در حضور امام رضا قیافه شناسی می شود در حالی که چندان اعتقادی به این موضوع نداشتند.
عصر ایران، بخش هایی از این گفت و گوی خواندنی را در قالب 5 نکته نقل می کند:
1. سن ایشان از بقیه ائمه کمتر بود و ایشان در هنگام شهادت ۲۵ سال سن داشت... صحابی خاص ایشان را حدود ۲۰ نفر ذکر کرده‌اند. حضرت عبدالعظیم حسنی و «زکریا ابن آدم» از جمله این صحابی خاص مورد وثوق بودند.
2. مادر ایشان ظاهراً کنیزی از اهل نوبه بود. نوبه بخشی از سودان فعلی و مصر محسوب می‌شد و اهالی آن عمدتاً سیاه‌پوست بودند و این کنیز هم احتمالاً سیاه‌پوست بود، چون در روایات آمده که رنگ پوست شان بر خلاف پدرشان سیه‌چرده بود، در روایات درباره پوست ایشان، عباراتی همچون «حائل‌اللون» و «اسوداللون»(سیه‌چرده) به کار رفته است.
همین رنگ چهره یکی از چالش‌ها بود، عده‌ای اتهام می‌زدند که او فرزند امام رضا(ع) نیست چون شباهت ظاهری به ایشان ندارد، حتی مرحوم کلینی در جلد یک «کافی» (که در ترجمه‌های فعلی جلد دوم محسوب می‌شود) حدیثی را آورده که می‌گوید عده‌ای، جلسه‌ای با حضور امام رضا(ع)، فرزند ایشان، جمعی از بنی‌هاشم، تعدادی از اصحاب و یک قیافه‌شناس ترتیب دادند تا نظر بدهند که آیا این فرزند به پدرش شباهت دارد یا خیر، اگر این روایت و ماجرا که البته به جز کافی در بعضی منابع دیگر نیز آمده، درست باشد، شاید به مسئله امتداد امامت بی‌ربط نبوده باشد.
... آن زمان علم قیافه‌شناسی طرفداران زیادی داشت اما در فقه شیعه مورد اعتنا نبود چون صرف دیدن ظواهر نمی‌شود انتساب انسان به پدر و مادرش را زیر سؤال برد، اما با این حال امام رضاچون احتمالاً می‌دانستند که نظر آن قیافه‌شناس به نفع ایشان می‌شود، پذیرفتند، آن شخص به شباهت ظاهری فرزند به پدر شهادت داد و آن عده از افرادی که این شبهه را مطرح کرده بودند، راه به جایی نبردند.
3. مادران هفت امام از ۱۲ امام تشیع، کنیز بودند، کنیزها موقعیت اجتماعی خوبی نداشتند اما ائمه از ازدواج با آن‌ها ابایی نداشتند، اینکه یک شخصیت بزرگ سیاسی و اجتماعی، مادر فرزند خود که قرار است راه پدر را ادامه دهد، از میان کنیزان و بردگان انتخاب کند، به عقیده من گامی جهت تقویت جایگاه انسانی و اجتماعی کنیزان و اجر و قرب گذاشتن به برده محسوب می‌شد...
4. دوران امامت ایشان بخشی از دوران تاریخی موسوم به «محنت» است که خلفای عباسی در آن به تفتیش عقاید می‌پرداختند، مأمون و معتصم خود را نزدیک به معتزله و جریان عقل‌گرایی نشان می‌دادند و به بهانه مخالفت علمی با اشاعره و اهل حدیث، بسیاری از مخالفان را از سر راه بر می‌داشتند، حتی احمد ابن حنبل یکی از بزرگان اهل سنت در دوره مأمون به بهانه اختلاف نظر بر سر اینکه «قرآن مخلوق است یا قدیم؟» به زندان افتاد.
خلفای عباسی همچون مأمون، معتصم در دوران «محنت»، زبان‌ها بیرون کشیدند و سرها به دار آویختند اما افتخار مکتب تشیع و یکی از درخشش‌های حیات سیاسی و اجتماعی امام جواد این بود که هرگز جریان محنت‌بار تفتیش عقاید و سرکوب را تأیید نکردند و از آن دوری گزیدند.
5. شیخ مفید می‌گوید من روایتی ندیده‌ام که ایشان را سم داده باشند و اساساً در نگاه شیخ مفید فقط شهادت سه امام نخست و امام کاظم(ع) قطعی است و شهادت امام رضا(ع) را هم قطعی می‌داند اما بزرگان دیگر شیعه روایاتی می‌آورند که بر شهادت امام جواد(ع) با خوراندن سم دلالت دارد...