تشدید آلودگی هوا را باید به دایره بلاهایی که بر اثر تغییر اقلیم در ایران ایجاد شده اضافه کرد. تاکنون تغییر اقلیم یا همان تغییر الگوی بارشها موجب خشکسالی، کمبود برق و آب، افزایش قیمت محصولات کشاورزی، فرونشست خاک و حریقهای جنگلی شده اما کاهش بارشها که محصول مستقیم تغییر اقلیم است، آسمان شهرها را برای افزایش آلودگی هوا و ریزگردها آماده کرده است.
روزنامه «همشهری» در ادامه نوشت: آمارها نشان میدهد بارندگیهای امسال نسبت به سال گذشته ۳۰ درصد کمتر شده و این معضل در عرصه آلودگی هوای شهرهای کشور اثرگذار بوده است. در برخی شهرهای نیمه جنوبی و شرقی کشور بارشها تا ۶۰ درصد نیز کاهش یافته و بر این اساس باید منتظر تشدید کانونهای گردوغبار و آلودگی هوا بود.
حسین شهیدزاده، مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران اثر کاهش بارندگی بهعنوان یک پدیده حاصل از تغییر اقلیم بر کیفیت هوای تهران و کلانشهرها را بررسی کرده است. بهگفته وی، کاهش بارندگی سه اثر مستقیم و یک اثر غیرمستقیم بر کیفیت هوا دارد. نخست اینکه بهطور معمول وقتی بارندگی رخ بدهد، در زمینهای اطراف شهرها پوشش گیاهی تشکیل میشود. اما وقتی بارندگی در فصل بارش کم شود، پوشش گیاهی وجود نخواهد داشت و وزش معمولی باد میتواند موجب خیزش گردوغبار شود و به تشدید آلودگی هوا بینجامد.
آنگونه که شهیدزاده گفته است، حتی آمارهای موجود موید این اثربخشی بالاست. مقایسه آمار ذرات معلق کمتر از ۱۰ میکرون در تیرماه سال ۹۹ و سال جاری نشان میدهد، جریان گردوغبار در تهران افزایش یافته است. این یعنی ذرات معلق درشت و خاکپایه وارد شهر شدهاند. بنابراین وقتی بارشها کاهش مییابد، زمین اطراف شهرها خشک میشود و به خیزش گردوغبار کمک میکند.
تأثیر دیگر کاهش بارندگی، افزایش دماست. وقتی دما افزایش بیابد، مثلا در تابستان امسال که تهران نسبت به سال گذشته ۱.۵ تا ۲ درجه گرمتر بود، شرایط بهخصوص از ساعات ظهر به بعد به افزایش تولید ازن منجر شود. این آلاینده از نوع ثانویه محسوب میشود و هنگامی بروز مییابد که ترکیبات آلی فرار و اکسیدهای نیتروژن در شرایط افزایش دما در جو شهر بازتولید شوند. حال اگر بارش کمتر باشد، قطعا ابرکمتری در آسمان تشکیل و تابش خورشید بیشتر میشود که به تبع آن، ازن بیشتری تولید خواهد شد و هوا آلودهتر از قبل میشود.
تأثیر سوم کاهش بارشها نیز اینگونه است که وقتی هوا رطوبت کمتری داشته باشد، خاک انسجام بیشتری مییابد و با جریان باد، جابهجا نمیشود. اما اگر زمین خشک باشد، کمترین سرعت باد میتواند به خیزش گردوغبار منجر شود.
اما تأثیر مستقیم کاهش بارش بر تشدید آلودگی هوا اینگونه است که وقتی بارش نباشد، رودخانههای کشور با کمآبی و خشکسالی مواجه میشوند و به تبع، تولید برق نیروگاههای برقابی نیز کاهش مییابد. در پی این چرخه، نیروگاههای حرارتی باید وارد سیکل تولید برق شوند و به این ترتیب بار دیگر شرایط برای آلودگی هوای شهرهای کشور مهیا میشود.
مدیرعامل شرکت کنترل کیفیت هوای تهران همچنین درباره اثر کاهش بارندگیها بر آلودگی هوای شش ماه دوم سال که شرایط وخیمتری نسبت به نیمه نخست سال دارد، میگوید: با توجه به پیشبینی کاهش بارشها نسبت به سالهای اخیر، اگر محدودیتهای ترددی برقرار نشود، در پاییز امسال روزهای آلوده بیشتری نسبت به گذشته خواهیم داشت و آلودگی هوا بهوضوح افزایش مییابد.
عرصههای اثرگذاری تغییر اقلیم در هوا
یکی از مهمترین موضوعاتی که تغییر اقلیم در زندگی شهری برجا گذاشته، آلودگی هوای کلانشهرها است. عوامل دخیل در آلودگی هوا سیاههای به درازای همه دخالتهای بشری در محیطزیست دارد. از مصرف سوختهای فسیلی و پالایش نشدن آنها گرفته تا سوءمدیریت در عرصههای طبیعی و جنگلی. تغییرات اقلیمی یکی از نتایج افزایش انتشار آلایندهها در مناطق کلانشهری است که هماکنون تمام جوانب زندگی بشر را تحتالشعاع خود قرار داده است. در عین حال تغییرات اقلیمی میتواند از طریق گرمایش جهانی، تشدید انتشار برخی از آلایندههای اصلی مثل ازن و ذرات معلق، آتشسوزی جنگلها، مهاجرت، افزایش جمعیت کلانشهرها، تهدیدات سلامتی انسان شهرنشین، وارونگی و ایجاد جزایر حرارتی بر کیفیت هوای کلانشهرها تأثیر بگذارد.
رابطه متقابل تغییر اقلیم و آلودگی هوا
تغییر اقلیم نهتنها عامل آلودگی هوا که گاه خود زاییده این آلودگی است. آرش قربانی سپهر که بهتازگی پژوهشی را با عنوان «بررسی اثر تغییر اقلیم بر آلودگی هوای کلانشهرها» در اینباره منتشر کرده است، میگوید: عرصه تغییر اقلیم و آلودگی هوا عرصه اثرگذاری متقابل است. همان اندازه که آلودگی هوا به گرم شدن زمین و فرایندهای تغییر اقلیم کمک کرده، تغییر اقلیم نیز به تشدید آلودگی هوای شهری منجر شده است. یافتهها نشان میدهد گازهایی نظیر دیاکسیدکربن، متان، اکسید نیتروژن، هیدروکربنها و دی اکسیدگوگرد ماندگاری طولانی مدتی در جو دارند و این ماندگاری گرمایش زمین را در پی دارد. این یعنی جرقه تغییر اقلیم با عامل انسانی زده شده و تغییر اقلیم طبیعی به تبع آن ایجاد میشود.
در سالهای اخیر توجه زیادی به تأثیر تغییرات اقلیمی بر میزان آلودگی هوا در مراکز بزرگ جمعیتی شده است. مطالعات بهخوبی نشان میدهد که ترکیب جو بهدلیل تغییرات مرتبط با تغییرات اقلیمی تغییر میکند.
جابهجایی جمعیت به نواحی بزرگ شهری سبب افزایش جمعیت شهرها و در نتیجه مصرف منابع انرژی و تولید بیشتر آلایندههای هوا در مراکز بزرگ شهری میشود. وقوع سیل از دیگر پیامدهای گرمایش جهانی است که این واقعه پس از مدتی بعد از وقوع حادثه سیل سبب انتشار انواع آلاینده هوا ازجمله ذرات معلق ناشی از گلولای حمل شده توسط سیلاب، آلایندههای سمی ناشی از حمل مواد شیمیایی و فاضلابهای صنایع و بیمارستانها، انتشار گازهای گلخانهای ناشی از نشت لولههای انتقال سوخت و جایگاههای سوخت در نقاط مختلف شهر و انتشار سایر آلایندههای مضر دیگر به فضا میشود. بنابراین میتوان گفت که ارتباط تنگاتنگی بین اقلیم و سلامت انسان و فعالیتهای او وجود دارد و باید از جنبههای مختلف برای کاهش آلودگی هوا از یک سو و کاهش تبعات تغییر اقلیم در کشور تلاش مضاعفی انجام داد.