توانایی انسان‌ها یک تیغ دولبه است؛ برای صعود یا نابودی!

عصر ایران - دکتر ناصر فکوهی، انسان‌شناس، نویسنده و استاد دانشگاه، به اهمیت جایگاه جغرافیایی و معنایی ایران اشاره کرد و گفت: «می‌توان ایران را در پهنه‌ خاورمیانهدید، این دیدگاه رایج و پذیرفته‌شده‌ای است. اما قرار دادن ایران در پهنه‌ شرق اروپا نیز غیرواقعی نیست. انسان‌شناس‌ها به دلیل ذات رشته‌شان با واژگان و مفاهیمبا دقت و احتیاط بیشتری برخورد می‌کنند، چرا که زبان، حامل واقعیت است، نه صرفاً ابزار توصیف آن.»

او در پاسخ به این پرسش بنیادین که «وقتی انسانمهاجرت می‌کند، جامعه‌ خوب کجاست؟» گفت: « نگاه انسان‌شناسی به چنین پرسشی، انسانی نیست به معنای رایجش، بلکه ساختارشکنانه است. ما در انسان‌شناسی از انسان‌محوری (Anthropocentrism) پرهیز می‌کنیم. از نظر من، کهنگاهی اسپینوزایی هم دارم، انسان به همان اندازه‌ای اهمیت دارد که جانوران یا اشیاء دارند. انسان بخشی از طبیعت است، نه مسلط بر آن.» او افزود که ارزش‌گذاری‌های مابر اساس نظام فکری‌مان است، نه ذات موجودات. به باور او، تمایز قائل شدن بین ارزش یک

انسان به نسبت با یک شعر حافظ یا یک جانور دیگر، از اساس محل بحث است.

دکتر فکوهی در بخش دیگری از گفتگویش با علی درستکار د سپنج، با ارجاعبه فیلسوف فرانسوی معاصر، الیزابت دوفونتنه، تأکید کرد که سکوت جهان غیرانسانی، خود حامل زبان است. «زبان ما فقط زبان گفتارینیست. در روانشناسی گفته می‌شود که ۸۰ درصد ارتباطات انسانی از طریق زبان بدن انجام می‌شود. اگر بپذیریم که جانوران نیزاز طریق حرکت، صدا، نشانه و حتی سکوت با هم ارتباط دارند، پس آن‌ها هم زبان دارند.

ما فقط قادر به درک آن زبان نیستیم.» او گفت که نادیده گرفتن زبان سکوت جانوران واشیاء، نوعی پاک کردن صورت مسئله است و با واقعیت علمی زیست‌شناسی و جانورشناسی همخوانی ندارد.

انسان؛ برترین یا مخرب‌ترین؟

«آیا انسان همچنان برترین مخلوق آفرینش است؟» فکوهی اینگونه پاسخ داد: «در مفهومی که در دوران مدرنیته ساخته شده، مطمئن نیستم که انسان را بتوان برترین دانست. لااقل من چنین اعتقادی ندارم. حتی در متون دینیما، انسان را به عنوان موجودی معرفی کرده‌اند که می‌تواند هم در اوج باشد و هم در حضیض. یعنی می‌تواند فراتر از فرشتگان شود یا پست‌تر از هر موجود دیگر.» او انسانرا موجودی دانست که در اثر یک حادثه‌ کیهانی یا تکاملی، به توانایی‌هایی دست یافته که می‌تواند از آن‌ها برای تعالی یا تباهی استفاده کند: «توانایی‌های انسان تیغ دولبه است؛ هم می‌تواند خود را بالا بکشد، هم می‌تواند جهان را با خود به نابودی ببرد.»

دکتر فکوهی با اشاره به اینکه انسان‌ها با عمل‌شان تعریف می‌شوند، ازنلسون ماندلا، رهبر ضدآپارتاید آفریقای جنوبی، به عنوان نماد انسانیت نام برد و گفت: «وقتی ماندلا از زندان آزاد شد، نگفت می‌خواهد انتقام بگیرد. بلکه اعلام کرداگر کسی را زندانی کند، این زندان در ذهن خودش باقی خواهد ماند. این نوع نگاه، یعنی تلاش برای رهایی از چرخه خشونت و کینه، که از نظر من اوج انسانیت است.»

برای آینده چه کنیم؟ انسان بهتر کیست؟

این استاد دانشگاه در بخش دیگری از گفتگو توصیه‌ای مهم برای نسلامروز و آینده داشت: « اگر بخواهم به کسی بگویم چطور برای آینده مفید باشد، می‌گویم: سعی کن دنیایی بهتر از آنچه تحویل گرفته‌ای بسازی. هرکس در موقعیتی متفاوت زندگی می‌کند،اما این دلیل نمی‌شود که نسبت به اثرگذاری‌اش بی‌تفاوت باشد. انسان باید تلاش کند از خودش راضی باشد، از مسیری که رفته، و چیزی از خود به جا بگذارد که ارزشمند باشد.»

به باور فکوهی، مفاهیمی مانند «عدالت» یا «بهتر بودن» مفاهیمی پیچیده و نسبی هستند که باید در دل طبیعت جست‌وجو شوند: « عدالت طبیعی الگویی برای رشد موجودات است. اگر طبیعت بر مدار عدالت بچرخد، همه‌ موجودات – انسان،جانوران، و حتی اشیاء – می‌توانند در مسیر رشد و توازن خود بهتر شوند.»

او تأکید کرد که عدالت را نباید تنها در مفاهیم انسانی محدود کرد،بلکه باید آن را در نظم طبیعت و جهان هستی هم بازشناخت. فکوهی با نگاهی متفاوت و عمیق، انسان را به عنوان موجودی تعریف کرد که مسئول است: نسبت به خودش، نسبت به دیگران، و نسبت به طبیعت.

سلول‌ها چگونه موقعیت خود و نقششان در بدن را می‌فهمند؟

بیشتر بخوانید:

آنتروپوسن/ حاکمیت انسان بر زمین و تهدید طبیعت و خود انسان

یادداشت‌های دکتر ناصر فکوهی در عصر ایران/ مفاهیم میان فرهنگی در مدرنیتۀ متأخر

تماشاخانه

دارویی که این روزها پولدار‌های چاق به دنبالش هستند / درباره آمپول لاغری که فقط دست ۱۰ درصد مردم جهان به آن می‌رسد (فیلم)

نمره کواکبیان به دولت پزشکیان : از بیست، ۱۲ یا ۱۳ (فیلم)

فیلم های دیگر