اثر زنده یاد علی حاتمی ، هنوز بهترین مادر سینمای ایران بعد از 36 سال

عصر ایران ؛ نهال موسوی - در سینمای ایران فیلم‌های متعددی با محوریت مادر و یا شخصیت یک مادر وجود دارد که هر کدام به نوعی قابل تحسین و شگفت انگیز هستند و همواره ما را با این حسرت مواجه می‌کند که چرا دیگر چنین آثاری ساخته نمی‌شود!

فیلم‌هایی مانند: باشو غریبهٔ کوچک، گیلانه، به همین سادگی، من ترانه ۱۵ سال دارم، زیر پوست شهر، مهمان مامان، سرزمین خورشید و ...

 اما فیلم مادر که زنده یاد علی حاتمی در سال 1368 ساخت، هنوز هم نزد بسیاری بهترین و کامل‌ترین تصویر از «مادر ایرانی» تلقی می‌شود، چون چند ویژگی مهم را هم‌زمان و بی‌تکرار در خود دارد. 

خلاصه داستان فیلم مادر این است که: پیرزنی که در سرای سالمندان زندگی می‌کند به خانه برمی‌گردد تا روزهای پایانی عمرش را در خانه‌اش و کنار فرزندانش بگذراند که هر کدام گوشه‌ای به زندگی خود مشغولند. 

گرمی حضور مادر در خانه، فرزندان را به دور هم جمع می‌کند و فرزندان که هر کدام با دیگری به دلیلی اختلاف دارند، بار دیگر گرد هم آمده، خاطرات روزگار خوش کودکی‌شان را تجدید می‌کنند و در همین حال شاهد تدارک مشتاقانه مادر برای سفرش به دیار باقی می‌شوند.

از چند منظر می‌توان فیلم مادر را مورد بررسی قرار داد تا بدانیم دلایل این جایگاه رفیع فیلم زنده یاد علی حاتمی از کجا می‌آید:

۱. مادر به‌عنوان اسطوره و محور هویت ایرانی

علی حاتمی «مادر» را فقط یک شخصیت انسانی نمی‌بیند؛ او را در مقام یک نماد فرهنگی و اسطوره‌ای می‌نشاند.در این فیلم، مادر «خانه» را معنا می‌دهد، حافظه جمعی فرزندان است و وحدت ازهم‌گسیخته خانواده را دوباره احیا می‌کند.

این تصویر، عمیقاً با ذهنیت ایرانی سازگار است؛ چون در فرهنگ ایران، مادر همیشه محور انسجام، اخلاق و احساس امنیت است.

۲. زبان و دیالوگ‌نویسی شاعرانه و ملی

حاتمی به شیوه خودش روایت می‌کند: دیالوگ‌هایی که هم محاوره‌اند، هم شعرند؛ هم کوچه‌بازاری‌اند و هم فاخر. این زبان باعث می‌شود «مادر» نه فقط یک شخصیت، بلکه صدای یک نسل و یک فرهنگ باشد. کمتر فیلم‌سازی توانسته چنین لحن منحصربه‌فرد و ایرانی‌ای را برای تصویر مادر به کار بگیرد.

۳. ترکیب نوستالژی، ملودرام و واقع‌گرایی ایرانی

فیلم هم تلخ است، هم مهربان؛ هم واقعی است، هم خیال‌انگیز. «مادر» به‌جای طرح مسائل شعاری، بر احساسات ناب خانوادگی تمرکز دارد: پشیمانی، جدایی، غرور، فقر، دلتنگی و آشتی. این ترکیب، تجربه تماشای فیلم را برای چند نسل معنادار و جاودانه کرده است.

۴. بازی رقیه چهره‌آزاد: چهره مادر سنتی ایرانی

چهره‌آزاد در نقش مادر، ترکیبی از صلابت، وقار سنتی، مهربانی کم‌کلام و رنج پنهان را مجسم می‌کند. او با تجربه طولانی در تئاتر و آشنایی با تیپ زن/مادر ایرانی دهه‌های گذشته، شخصیتی ساخته که: با کمترین حرکت و بیان، بیشترین احساس را منتقل می‌کند. مادر را نه رمانتیک، نه اغراق‌آمیز، بلکه آرام، سنگین و ریشه‌دار نشان می‌دهد. حضورش خانه را نگه می‌دارد و وزن اخلاقی روایت را جان می‌بخشد.

این سبک بازی، یکی از دلایلی است که «مادر» هنوز هم معتبرترین تصویر سینمایی از «مادرِ سنتی ایرانی» محسوب می‌شود.

۵. معماری ایرانیِ صحنه و خانه

حاتمی با دقت خاص خود، خانه را مثل یک نماد زنده می‌سازد: راهروها، اتاق‌ها، حوض، چیدمان خانه… همه انگار تاریخ ایران را در خود دارند. در چنین فضایی مادر تبدیل به قلب یک جهان کوچک می‌شود.

۶. مواجهه با مرگ به‌عنوان بازگشت به اصل

مادر در فیلم در آستانه مرگ است؛ اما مرگ در سینمای حاتمی فروپاشی نیست، بازگشت است؛ بازگشت به ریشه‌ها، آشتی با گذشته و دیدن حقیقت خانواده. این نگاه در سینمای ایران کم‌سابقه است و احساس معنوی فیلم را ماندگار کرده.

۷. انتخاب بازیگران و شخصیت‌ پردازی

حاتمی علاوه بر شخصیت پردازی عالی که برای هر کدام از فرزندان انجام داده است تقریبا هر یک از آنها را نمادی از بخشی از جامعه قرار داده و به همین دلیل بسیار باورپذیر از آب درآمده است.

انتخاب بازیگران فیلم هم یکی دیگر از شاهکارهای سینمای ایران است، ترکیب محمدعلی کشاورز، جمشید هاشم‌پور، فریماه فرجامی، اکبر عبدی، امین تارخ، اکرم محمدی، محبوبه بیات، حمیده خیرآبادی، حمید جبلی، حسین کسبیان و ...

عوامل پشت صحنه فیلم مادر علی حاتمی

سخن آخر

نسل‌های متوالی از دهه ۶۰ تا امروز فیلم «مادر» را تجربه کرده‌اند، هر نسل از فیلم چیزی دیده که برایش معنادار بوده است ترکیبی عجیب و جادویی از اسطوره، نوستالژی، لحن شاعرانه، معماری ایرانی، بازی‌های خیره‌کننده و نگاه عمیق علی حاتمی به خانواده و فقدان. 

«مادر» فقط فیلمی درباره یک مادر نیست؛ فیلمی درباره مادرِ فرهنگ ایرانی است.

خانم موسوی ! از کسی که نماد فرهنگی یک کشور را مسخره می‌کند، انتظار فرهنگ عذرخواهی نداریم 

بیشتر بخوانید:

علی حاتمی به روایت علی حاتمی ؛ سالگرد کوج ابدی سعدی سینمای ایران

« شما اون ور اکبر عبدی رو ندیدید»/ شرط علی حاتمی برای بازی اکبر عبدی در فیلم مادر چه بود؟

تماشاخانه

وقتی پوتین فریب اخبار ساعت ۱۴ صدا و سیما را می‌خورد / مدیران ایرانی می‌توانند چه بلایی سر روسیه بیاورند؟ (فیلم)

کوروش یغمایی، خداحافظی با گل یخ (+صدا)

فیلم های دیگر