ثبت جهانی میراث فرهنگی: سمنوپزی، سرمه و عبای عربی

به گزارش ایسنا، بیستمین جلسه کمیته بین دولتی حفاظت از میراث فرهنگی ناملموس از ۸ تا ۱۳ دسامبر (از ۱۷ تا ۲۲ آذر) در دهلی نو هند درحال برگزاری است، که در مجموع ۶۷ پرونده از ۷۷ کشور برای ثبت در فهرست میراث فرهنگی ناملموس یونسکو بررسی شده است. ایران در همین اجلاس پرونده «هنر آینه‌کاری در معماری ایرانی» را ثبت کرد، درحالی که «مینیاتور به سبک کمال‌الدین بهزاد» به نام افغانستان ثبت جهانی شد.

ایران نگارگری یا نقاشی ایرانی را سال ۱۳۹۹ در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت کرده بود، اما اقدام افغانستان برای ثبت مینیاتور به سبک کمال‌الدین بهزاد با واکنش و حساسیت افکار عمومی در داخل کشور مواجه شد که، علیرضا ایزدی، مدیرکل دفتر ثبت آثار تاریخی و حفظ و احیای میراث معنوی و طبیعی وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در واکنش به آن، گفته بود: «اگر افغانستان بخواهد مکتبی را تحت عنوان «مکتب بهزاد/ هرات»، ثبت کند، باید بیاید با ما بنشیند و رضایت ایران را بگیرد.»

اما در همین اجلاس، ازبکستان موفق شد سومانک/ سومالک (سمنک) یا همان سمنوپزی را به نام خود در یونسکو ثبت کند.

سمنک یا سمنو، خوراک مخصوصی است که به طور سنتی در طول نوروز تهیه می‌شود و یکی از پایه‌های مهم سفره هفت‌سین برای کشورهای حوزه نوروز است.

علاوه‌بر ازبکستان، سمنوپزی در ایران، تاجیکستان و افغانستان نیز رایج است اما این پرونده منحصرا به نام ازبکستان در فهرست میراث ناملموس یونسکو ثبت شده است.

از سوی دیگر، «بیشت/ بِشت» یا عبای عربی در پرونده‌ای مشترک به نام قطر، بحرین، عراق، اردن، کویت، عمان، عربستان سعودی، سوریه، امارات در بیستمین اجلاس، وارد فهرست جهانی میراث ناملموس یونسکو ثبت شد.

بیشت یا بشت یک لباس بیرونی سنتی است که مردان در مناسبت‌های خاص مانند تولد، عروسی، تشییع جنازه، مراسم و جشنواره‌ها می‌پوشند. این لباس از مواد طبیعی مانند پشم و موی شتر یا بز ساخته می‌شود.

این پوشش در میان مردان کشورهای حاشیه خلیج فارس استفاده می‌شود و با رنگ‌های مختلفش مانند خاکستری، سیاه، قهوه ای، بژ و سفید متمایز می‌شود. استفاده از بشت در بخش‌هایی از ایران نیز رایج است.

این لباس معنای عمیق اجتماعی و فرهنگی برای جوامع محلی دارد و به عنوان نمادی از احترام، محافظت و در برخی موارد، جایگاه اجتماعی و رهبری تلقی می‌شود. همچنین مردم را با هویت فرهنگی خود پیوند می‌دهد و در عین حال هماهنگی اجتماعی و میراث فرهنگی مشترک را ترویج می‌دهد.

علاوه‌بر این، در این دوره از اجلاس یونسکو، کشورهای سوریه، عراق، اردن، لیبی، عمان، فلسطین، عربستان، تونس، و امارات متحده عربی در پرونده‌ای مشترک «سرمه عربی» را به نام خود ثبت کردند.

این درحالی است که، تهیه سرمه و استفاده از آن در ایران نیز بسیار رایج بوده است.

در این پرونده که با عنوان «سرمه عربی» در یونسکو ثبت شده، آمده است: «سرمه هم یک هنر و هم یک رسم اجتماعی است که بخش جدایی‌ناپذیری از سبک زندگی قبایل بادیه‌نشین و عشایری و همچنین جوامع روستایی، مردابی و ماهیگیری در منطقه عرب است. این یک پودر سیاه ریز است که توسط افراد از هر جنسیتی به عنوان خط چشم استفاده می‌شود و نه تنها به عنوان یک ماده آرایشی، بلکه برای محافظت در برابر باد، شن و نور خورشید نیز کاربرد دارد. این سرمه که بخشی از زندگی روزمره، مناسبت‌های خاص و آیین‌های مذهبی است، از مواد طبیعی ساخته می‌شود و طرز تهیه آن بسته به محیط‌ها و سبک‌های زندگی محلی متفاوت است. سرمه یا در خانه یا در جمع‌ها، عمدتاً توسط زنان، که دانش و مهارت‌های مرتبط را به دختران و نوه‌های خود منتقل می‌کنند، تهیه می‌شود.

سرمه عربی معمولاً در ظروف تزئینی به نام «مخله» نگهداری می‌شود که اغلب به عنوان یادگاری خانوادگی به ارث می‌رسند.

این رسم همچنین از طریق سنت‌های شفاهی، رویدادهای اجتماعی، مدارس و مؤسسات فرهنگی منتقل می‌شود. سرمه علاوه بر اینکه نمادی از هویت جامعه و بخش مهمی از روال‌های زیبایی روزانه است، به عنوان یک درمان شفابخش جسمی و روحی نیز استفاده می‌شود. این سرمه گفتگو را ترویج می‌دهد و تبادلات معنادار بین ملت‌ها و جوامع زنان را تقویت می‌کند.»

ثبت این عناصر به نام کشورهای دیگر درحالی که حوزه و خاستگاه مشترک با ایران دارند، معمولا با حساسیت‌ها و واکنش افکار عمومی در ایران مواجه است با این وجود، مقامات وزارت میراث فرهنگی تاکید دارند «برای عناصری که در یک حوزه تمدنی گسترده شکل گرفته‌اند در شرایط امروز نمی‌توان «مالکیت مطلق» تعریف کرد و کنوانسیون ۲۰۰۳ یونسکو، موضوع مالکیت را برای شاخص‌های میراث ناملموس، مطرح نمی‌کند.»