بررسی مراودات مالی دربار قاجار با استناد به اسناد جدید

نشست معرفی و نقد کتاب «دربارِ زربار؛ فراز و فرود تشکیلات بیوتات سلطنتی در دوره قاجار» در تالار کمال دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران با حضور امین محمدی، نویسنده کتاب، هوشنگ خسروبیگی، عضو هیأت علمی تاریخ دانشگاه پیام‌نور، شهرام یوسفی‌فر، عضو هیأت علمی تاریخ دانشگاه تهران، و سیدمحمود سادات، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، برگزار شد.

به گزارش روابط عمومی سازمان اسناد و کتابخانه ملی، این برنامه که به‌ همت دانشکده ادبیات و علوم انسانی دانشگاه تهران و با همکاری پژوهشکده اسناد سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران و انجمن علمی دانشجویی تاریخ دانشگاه تهران تدارک یافته بود، به بررسی ساختار، کارکرد و جایگاه تاریخی تشکیلات بیوتات سلطنتی پرداخت؛ حوزه‌ای بنیادین در فهم سازوکار اداری دوره قاجار که در پژوهش‌های موجود کمتر به آن پرداخته شده است.

محمدی: بیوتات سلطنتی بسیاری از ابهامات تاریخ قاجار را روشن می‌کند

امین محمدی، نویسنده «دربارِ زربار»، در این نشست با تشریح دشواری‌های دستیابی به منابع مرتبط با بیوتات سلطنتی گفت: «اطلاعات موجود درباره این تشکیلات پراکنده و غالبا محدود به چند سطر در برخی منابع است و جز آن‌چه عبدالله مستوفی معرفی کرده، داده‌های یکپارچه چندانی در دسترس نیست.»

او افزود: «بخش قابل‌ توجهی از اطلاعات این پژوهش از دل اسناد مالی دوره قاجار به‌ویژه اسناد جمع و خرج استخراج شده است؛ اسنادی که هزینه‌ها و جزئیات فعالیت ادارات وابسته به بیوتات سلطنتی را ثبت کرده‌اند و از ارزشمندترین منابع این پژوهش بوده‌اند.»

محمدی در ادامه اظهار کرد: «یکی از خوش‌شانسی‌های من انتشار تازه برخی عکس‌های کاخ گلستان بود که امکان استفاده از آن‌ها در تکمیل داده‌های تصویری کتاب را فراهم کرد.» وی در تشریح اهمیت شناخت بیوتات سلطنتی نیز گفت: «آگاهی از سازوکار بیوتات سلطنتی درک ما را از بسیاری موضوعات تاریخ قاجار روشن‌تر می‌کند؛ از ساختار مالی و مالیاتی گرفته تا روندهای سیاسی و اداری.»

او در بخش دیگری از سخنان خود تأکید کرد: «در جریان نهضت مشروطه، کارگزاران بیوتات به دلیل از دست دادن نفوذ و جایگاه خود، از مخالفان اصلی مشروطه بودند و در نخستین تحصن‌های پس از مشروطه نیز ردپای آن‌ها دیده می‌شود.» محمدی سخنان خود را با این جمع‌بندی پایان داد: «شناخت بیوتات سلطنتی، دریچه‌ای تازه برای فهم تاریخ قاجار می‌گشاید و می‌تواند مسیر پژوهش‌های آتی را دقیق‌تر و روشن‌تر کند.»

خسروبیگی: در پژوهش‌های اداری ایران ضعف کمّی و کیفی جدی وجود دارد

هوشنگ خسروبیگی، عضو هیأت علمی تاریخ دانشگاه پیام‌نور، در بخش نخست سخنان خود با اشاره به وضعیت پژوهش‌های اداری در ایران گفت: «در رابطه با تشکیلات اداری، هم از نظر کمّیت و هم از نظر کیفیت، در ایران بسیار ضعیف هستیم. با این‌که پیشینه تاریخی غنی داریم و آثار متعددی از منشآت گرفته تا متون مرتبط با مسائل اداری در دسترس است، اما پژوهش‌ها غالبا نتوانسته‌اند این غنا را به‌درستی منعکس کنند.»

او نقطه اتکای اصلی پژوهش محمدی را چنین توصیف کرد: «کاری که در این کتاب انجام شده، متکی بر یک‌سری اسناد ناب مرتبط با بیوتات سلطنتی است. این نقطه قوّت اثر است، بخصوص از این جهت که این اسناد با خاطرات و سالنامه‌ها منطبق شده و از نظر روشمندی کار بسیار ارزشمند و درست انجام شده است.»

خسروبیگی در جمع‌بندی افزود: «این کتاب، با همه ارزشمندی‌هایش، اثر را به یک کار داده‌محور تبدیل کرده است و مانع شده که به سطح تحلیل عمیق‌تری برسد. اما درعین‌حال، یک حلقه ارزشمند در گسترش دانش ما درباره تشکیلات اداری است و می‌تواند بستری برای رسیدن به تاریخ سازمانی و مباحث تحلیلی‌تر باشد.»

یوسفی‌فر: دربار یکی از بسترها و زمینه‌های حکومت‌پذیری ایرانیان است

شهرام یوسفی‌فر، عضو هیئت علمی دانشگاه تهران، در توضیح جایگاه دربار گفت: «دربار در تاریخ سازمانی ایران یک نهاد محرمانه است؛ یعنی افرادی که در زمان وجود دربار زندگی می‌کنند به دربار دسترسی ندارند. این نهاد یک نهاد خاموش است و فقط کسانی که در تشکیلات دربار حضور دارند می‌توانند از آن آگاهی کسب کنند.»

او در ادامه افزود: «دربار یکی از بسترها و زمینه‌های حکومت‌پذیری ایرانیان است. این نهاد منشأ تولید قواعد و گزاره‌ها و احکام سیاسی حتی برای دیوان است. دربار در همه چیز مستقل است؛ نیروی انتظامی خاص خود را دارد، مقامات دینی، منابع غله و آب و غیره، در نتیجه اگر این نهاد را نشناسیم، نمی‌توانیم حکمرانی و تحولات دوره قاجار را درست بفهمیم.»

وی در پایان درباره کتاب گفت: «کتاب آقای دکتر محمدی بدون اغراق دستنامه مطالعات قاجار است. این کار بر پایه تاریخ کمّی و خواندن و بازنویسی دقیق اعداد و ارقام و اسناد مالی شکل گرفته و از عهده هر پژوهشگری برنمی‌آید. حسن آقای محمدی آن است که خط سیاق می‌داند و همین مهم او را در این زمینه موفق نموده است. این کتاب باید سرگذشت خودش را پیدا کند و ادامه‌دار شود؛ باید گسترش یابد، اطلاعاتش کامل شود و به‌تدریج به دو هزار صفحه برسد تا به مرجع اصلی تاریخ تشکیلات دربار در دوره قاجار تبدیل شود و هر کسی که بخواهد درباره دوره قاجار کار کند، اول به این کتاب مراجعه نماید.»

سادات: خرید اسناد اتابک اعظم از مهم‌ترین گام‌های سازمان

در بخش دیگری از این نشست، سیدمحمود سادات، معاون پژوهش و منابع دیجیتال سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران، با تشریح اقدامات اخیر سازمان در تقویت زیرساخت‌های اسنادی اظهار داشت: «سازمان در این زمینه گام‌های موثری برداشته و ظرفیت لازم برای تداوم این روند فراهم شده است. برای مثال، در چهار تا پنج ماه گذشته فرایند تملک اسناد اتابک اعظم را پیگیری کرده‌ایم؛ مجموعه‌ای ارزشمند که در دو بخش و با هزینه‌ای بالغ بر شانزده و نیم میلیارد تومان خریداری شده است.»

او افزود: «از جزیره ابوموسی یک میلیون و ششصد و بیست هزار برگ سند به تهران منتقل شده است؛ اسنادی که حتی می‌توانند در پرونده‌های حقوقی مرتبط به‌ویژه توسط دانشجویان گرایش خلیج‌فارس یا حقوق مورد استناد قرار گیرند.»

وی همچنین بیان کرد: «مجموعه‌ای از اسناد مرتبط با دکتر مصدق و چند مجموعه تازه نیز به مخزن سازمان افزوده شده و پس از تکمیل فرایندهای فنی در اختیار پژوهشگران قرار خواهد گرفت.»

سادات در ادامه تصریح کرد: «انتظار می‌رود اسناد اتابک ظرف حدود شش ماه آینده قابل بهره‌برداری باشند؛ مجموعه‌ای شامل اصل قراردادها، کتابچه‌های جمع و خرج با امضای ناصرالدین‌شاه، مکاتبات و تصاویر متعدد که می‌تواند پشتوانه‌ای مهم برای پژوهش‌های تاریخ معاصر باشد.»

این نشست در پایان با طرح پرسش‌هایی از سوی حاضران درباره اسناد بیوتات سلطنتی، روش‌های پژوهش در تاریخ اداری قاجار و چشم‌انداز فصل‌های بعدی کتاب «دربارِ زربار» ادامه یافت و با گفت‌وگو میان مخاطبان و سخنرانان به پایان رسید.

صالحی امیری از خضریان شکایت کرد

بیشتر بخوانید:

اسناد کاملا سری از ارتش حزب بعث عراق در جنگ علیه ایران (+ عکس)

تماشاخانه

وقتی پوتین فریب اخبار ساعت ۱۴ صدا و سیما را می‌خورد / مدیران ایرانی می‌توانند چه بلایی سر روسیه بیاورند؟ (فیلم)

کوروش یغمایی، خداحافظی با گل یخ (+صدا)

فیلم های دیگر