تبعیض و نژاد‌پرستی زیست‌بومی (Ecological Racism & Apartheid): بومرنگی که «جهان چهارم» را آفرید

عصر ایران؛ ناصر فکوهی، استاد انسان‌شناسی دانشگاه تهران - ژان ژاک روسو(1) از اصحاب دائره‌المعارف و روشنگری در کتاب پُرآوازه‌اش «قرارداد اجتماعی» (1762) (2) می‌گوید: «انسان‌همه‌جا آزاد زاده می‌شود و همه‌جا در غٌل و زنجیر است» و بدین‌ترتیب بر تضاد میان ذات طبیعی موجودیت انسانی و کشش او به برابری و آزادی تأکید می‌کند که با تمدن ِ گسسته از این ذات- عامل ِ بی‌عدالتی و مصیبت وی- قرار دارد.

هر‌چند روسو معتقد بود که قانون می‌تواند تا اندازه‌ای این سقوط انسان و دوری او از طبیعت را جبران کند. سال‌ها بعد هانا آرنت (3) متفکر بزرگ قرن بیستم، در نقطه‌ای کاملاً متفاوت با روسو و شاید تصور شود حتی در تضاد با او، در سه‌گانه توتالیتاریسم (1951) (4) خود، بر آن است که دقیقاً چون انسان‌ها به صورت طبیعی با یکدیگر یکسان و برابر نیستند، چالش بزرگ مدرنیته آن است که به این برابری نسبی از خلال حقوق بشر برسند.

در حقیقت رویکرد آرنت آنچنان که ممکن است به نظر بیاید در تضاد با روسو قرار ندارد: اگر سازوکارهای آزادی و حقوق بشر وعدالت میان انسان‌ها را در مدرنیته متأخر در نظر بگیریم، باید همچون جوزف استیگلیتز(5) برنده نوبل اقتصاد (2001) بگوییم برابری امروز یک ضرورت حیاتی برای انسان‌ها است (2012)(6) اما برابری به معنای یکسان بودن نیست بلکه به معنای دوری جستن و از میان برداشتن سلسله‌مراتب‌های هژمونیک است.

و دقیقاً به همین دلیل است که نابرابری هژمونیک و مخرب در معنای سلسله مراتبی کردن بی‌رویه و غیرعقلانی امتیازات یا آسیب‌ها در جوامع انسانی (چه میان انسان‌ها، چه میان انسان‌ها و سایر موجودات) را باید از نابرابری‌ها و یا یکسان نبودن طبیعی یا تصادفی میان انسان‌ها و سایر موجودات تفکیک کرد. 

نابرابری‌های تبعیض‌آمیز و مبتنی بر ایدئولوژی‌های خطرناک نژادی، قومی، ملی و ... ویرانگر هستند. تبعیض (آپارتاید) یا نژادپرستی ِ زیست‌بومی و اقلیمی (7) از این دست نابرابری‌‌هاست.

این مفهوم از دهه 1980 با افزایش دغدغه‌ افکار عمومی در جهان نسبت به سقوط کیفیت محیط زیست و چشم‌اندازهای هر‌چه تیره‌تری که در این زمینه وجود داشتند، مطرح شد. می‌دانیم که نگرانی‌های زیست‌بومی در میان اندیشمندان، پیشینه‌ای بسیار دراز‌مدت دارد، روسو و دوران روشنگری در این زمینه از پیشروترین‌هاست اما حتی پیش از او می‌توان در قرن هفده این دغدغه را نزد متفکری چون مونتنی(8) در «تتبّعات»اش(1580) (9) پی‌گرفت.

روسو بر آن بود که جدایی و گسست انسان از پیرامون طبیعی‌اش سبب فروافتادن او از موقعیت یک «وحشی نیک» (10) (دارای معصومیتی طبیعی) و «انسان برهنه» (1755) (11) (بدون ابزار) به موقعیت زندگی اجتماعی می‌شود و به همین دلیل و برغم برخورداری انسان‌ها از مزایای مادی زیاد، آن‌ها بدل به خطری هرچه بزرگتر برای یکدیگر و برای همه موجودات دیگر و کل طبیعت خواهند شد (که شدند).

فاجعه بوپال هند

فرایند مدرنیزاسیون‌، تجاری شدن جهان و جهانی شدن، با تعمیم  سرمایه‌داری و بازار از قرن نوزده و گذار به سرمایه‌داری مالی و متأخر از نیمه دوم قرن بیستم، شرایط را در زمینه محیط زیست در سراسر جهان به صورت پیوسته وخیم‌تر کرد. در دهه 1970، ایوان ایلیچ (12) یکی از اندیشمندان بزرگی بود که با کتاب‌های خود از جمله درباره لزوم محدود کردن مصرف، مدیریت بهتر انرژی، برحذر بودن از پزشکی کردن بدن و... هشدارهایی جدی نسبت به شیوه زندگی انسان‌ها را مطرح کرد: او از جمله صنعتی‌شدن بیش‌از‌پیش، ایدئولوژیک کردن آدم‌ها از طریق مدرسه و پزشکی‌کردن جامعه برای بالا بردن بدون محدودیت عُمر انسان‌ها و در نتیجه مصرف انرژی بی‌نهایت را از دلایل آسیب‌زدن بیش از پیش به محیط‌زیست می‌دانست.

در این زمان، هنوز مفاهیمی چون «پیشرفت»، «رفاه مادی هرچه بالاتر»، «مصرف هر‌چه گسترده‌تر منابع» و هدف گرفتن «عُمر نامحدود برای انسان‌ها» به مثابه آرمانی‌ترین پارادایم‌های پیش روی جوامع انسانی ارائه شده و هرگونه مخالفت با آن‌ها به مثابه گونه‌ای رویکرد ارتجاعی وعقب‌مانده بودن تلقی می‌شد. 

اما امروز همه می‌دانیم که چنین نیست، آن چشم‌اندازهای خیالین جز به نابرابری میان انسان‌ها و جوامع گوناگون و تنش میان انسان و طبیعت نتیجه‌ای نمی‌توانست داشته باشد. در مورد انسان‌ها، این دیگر امری بدیهی است که زاده شدن در این یا آن زمان، در این یا آن گروه و قومیت و دین و ملت متفاوت به شدت بر سرنوشت ‌آن‌ها و موقعیت اقلیمی‌شان تاثیر دارد. و از همین جاست که مفاهیمی چون «نژادپرستی زیست‌بومی»  و یا «تبعیض زیست‌بومی» زاده شده‌اند.

این مفاهیم را به صورت کوتاه می‌توان چنین تعریف کرد: شرایطی زیست‌بومی که به دلایل اعمال نابرابری‌های ناشی از باورهای نژادپرستانه و یا اعمال تبعیض علیه این یا آن اقلیت و یا برخورداری این یا آن اقلیت از شرایط ممتاز، موقعیت‌های متفاوتی را برای آن‌ها از لحاظ زیست‌بومی به وجود می‌آید.

بنابراین زمانی که ما در سطح جهانی از شرایط اقلیمی مساعد نیمکره شمالی و شرایط نامساعد اقلیمی نیم‌کره جنوبی سخن می‌گوییم نباید از ذهن خود دور کنیم این شرایط تنها حاصل روابط درونی زیست‌بوم یا آنچه ما طبیعت در خود می‌گوییم نیستند. فیلیپ دسکولا (13)، انسان‌شناس فرانسوی، در کتابش «فراسوی طبیعت و فرهنگ»(2005) (14) اصولاً مفهوم طبیعت را به صورتی که عموما به کاربرده می‌شود، یک «ابداع» انسان غربی در خدمت مشروعیت بخشیدن به سلطه هژمونیک خود بر آن، می‌داند. مجموعه‌ای از مفاهیم که با استعمار اروپایی و سپس جهانی شدن در کل جهان درونی شدند.  

مثال‌ها برای  تبعیض بوم‌زیستی چه به صورت جهانی (شمال-جنوب) و چه به صورت پهنه‌های  سیاسی،  به‌روشنی نشان می‌دهند که چگونه زیست‌بوم را می‌توان  نسبتاً (و البته نه مطلقاً) حاصل شرایط سیاسی- اجتماعی دانست. یکی از پژوهش‌های دانشگاه اوگوستای جرجیا (15) به صورت موجزی به این مسئله اختصاص دارد و از جمله نمونه‌های بسیار روشنی از تبعیض‌های نژادپرستانه زیست‌بومی می‌آورد: در بتن روژ(16) لویزیانا، منطقه‌ای به نام «کوچه سرطان» (17) وجود دارد که دلیل این نام گذاری  میزان بسیار بالای بیماری‌های ناشی از نزدیکی کارخانه‌های پتروشیمی و آلاینده به آن است.

نمونه‌ای از تبعیض‌های نژادپرستانه زیست‌بومی -بتن روژ لویزیانا

یا در کنار رودخانه هارلم (18) در منهتان، «کوچه آسم»(19) به چشممی خورد، زیرا 17 درصد از کودکان زیر 13 سال در این کوچه به آسم مبتلا می‌شوند. در جنوب برانکس (20) که بیش از دو سوم اهالی سیاه‌پوست هستند، این نرخ باز هم بالاتر است و در اینجا نیز دلایل زیست‌بومی به دلایل نژادپرستانه در جای دادن به فقرا و اقلیت‌ها کاملاً نقش دارند.

حتی در کشور خود ما مطالعه‌ای بر موقعیت‌های زیست‌بومی چه پیش و چه پس از انقلاب نشان می‌دهد که چگونه قربانیان اصلی مصیبت‌های زیست‌بومی نظیر آلودگی هوا، آب‌، خاک، زلزله و سیل و خشکسالی و بیابان‌زایی و... به ریشه‌های اجتماعی باز می‌گردند که یا تعمداً افراد به سوی مکانی خاص در زمانی خاص رانده شده یا آلایندگی در مکان آن‌ها ایجاد شده است.

این واقعیت که در تصمیم‌گیری‌های آلاینده زیست‌بوم برای نمونه تعیین محل‌های دفن زباله‌ها (به ویژه زباله‌های خاص و بسیار خطرناک همچون زباله‌های بیمارستانی یا هسته‌ای)، تعیین مسیر‌های آبیاری، مکان‌یابی سدها و... تبعیضی علیه گروه‌های فقیرو حاشیه‌ای و ضعیف جوامع اتفاق می‌افتد کاملاً روشن است. 

در بررسی تاریخ معاصر شاهد آن هستیم که بسیاری از مصیبت‌های صنعتی نیز رابطه‌ای نزدیک با موقعیت‌های تبعیض داشته‌اند: بزرگترین فاجعه شناخته شده صنعتی در شهر بوپا (21) هندوستان در سال 1984 روی داد. این کارخانه آمریکایی ساخت مواد سمی حشره‌کش بود که به دلیل این فاجعه و نشت گاز و مواد سمی، در طول چند سال بیش از 300 هزار نفر را قربانی کرد، فقرایی که یا کشته شدند و یا دچار بیماری‌های سخت گردیدند و هنوزهم پس از گذشت چند دهه خاک این منطقه آلوده است (22).

زمین‌های مسموم، آب‌های آلوده و هوای ناپاک، ارزش کالایی یک محل را پایین آورده و در شرایط نابرابری اقتصادی و عدم وجود قوانین دولتی سخت‌گیرانه و همچنین در شرایط نبود آزادی‌های دموکراتیک که به رسانه‌ها و روزنامه‌نگاران امکان دهد پژوهش‌های مستقل انجام دهند و به‌موقع اعلام خطر کنند، این گونه‌ تبعیض‌ها به راحتی ممکن هستند. همین نکته است که نشان می‌دهد چگونه زیست‌بوم و آزادی‌های سیاسی و دموکراتیک و عدالت‌ اجتماعی در نظامی که در آن سرمایه‌داری به حال خود و بدون ضوابط رها نشود تا چه اندازه اهمیت دارد. 

به لحاظ تاریخی نیز ما بارها و بارها چه در یورش‌های استعماری کلاسیک مثلاً در تسخیر آمریکای شمالی به دست اروپاییان که با دخالت و تخریب زیست‌بوم، بومیان آن‌ها را کشته و یا از زمین‌هایشان فراری دادند یا دخالت‌های استعمار بریتانیا در آفریقا، هند و ایران که به کشتار میلیون‌ها نفر انجامید؛ چه در دوران برده‌داری و تأثیر منفی تجارت برده بر سرزمین‌هایی که نیروی کار خود را از دست می‌دادند و فقرزد‌گی شدید و چندین نسلی در آن‌ها پیدا می‌شد و چه در استعمار مدرن و آپارتاید نظیر رفتار اسرائیل با فلسطینی‌ها در مناطق اشغالی که زمین‌هایشان و محصولاتشان را مسموم و تخریب می‌کنند تا آن‌ها را وادار به مهاجرت نمایند، دیده‌ایم.

اما این سراشیبی به سوی دوزخ زیست‌محیطی، حتی به این مسائل محدود نشد: تداوم منطقی فرایند‌های استعماری، برده‌داری و رشد گسترده انحصارهای سرمایه‌داری  مالی و بازار هژمونیک آن بود که یک جابه‌جایی عظیم در بخش‌های اقتصادی اتفاق بیافتد که از دهه 1970 آغاز و تا ابتدای قرن بیست‌ویکم با جهانی‌شدن ادامه یافت.

این فرایند را «صنعت‌زدایی» (23) می‌نامیدند، یعنی انتقال صنایع تولیدی کشورهای توسعه‌یافته به کشورهای مستعمره پیشین و استقرار بخش‌ فناوری‌های پیشرفته ( با انقلاب اطلاعاتی از دهه 1980) و بخش خدمات مالی و سهام  (بازارهای مالی، بانک‌ها، بیمه‌ها ...) در کشورهای توسعه‌یافته و استعماری پیشین که گویی نه فقط بار دیگر از سوی استعمار تکرار می‌شد بلکه به این توهم نیز دامن می‌زد که با بیرون راندن صنایع آلوده از این کشورها، دیگر هیچ اثری از خطرات زیست‌محیطی و یا تنش‌های اجتماعی (شورش‌های اقتصادی) در این کشورها (جهان توسعه‌یافته) باقی نخواهند ماند. اما نه تنها چنین نشد بلکه گویی  این انتقال تیرخلاصی به  دو قرن یورش به محیط زیست بود.

کشورهای جهان سومی بر همان راهی رفتند که پیش از آن‌ها کشورهای توسعه‌یافته رفته بودند و با آلوده‌سازی بسیار بیشتر محیط و تبعیت از الگوی مصرف غربی به جریانی ویرانگر دامن زدند. اما در کشورهای توسعه‌یافته نیز این بار مصرف گسترده و بی‌نهایت به برکت کالاهای جهان‌سومی ارزان قیمت، سبب شد که این بار آلودگی از این منشاء (ازدیاد مصرف) بالا بگیرد.

از این رو، نخستین نشانگان تبعیض زیست‌بومی را در همین واقعیت می‌توان مشاهده کرد که جهان جنوب (توسعه‌نایافته) در میزانی بسیار بیشتر آلوده شد و استعمار نه فقط برای آن‌‌ها تخریب اقتصادی و تخریب فرهنگی را به بارآورده بود اکنون بهداشت‌شان را نیز بیش از پیش به خطر انداخت.

جهان چهارم: زاغه های پاریس

اما تبعیض یا نژادپرستی زیست‌بومی،  پس از آلودگی و تغییر اقلیم چه در جهان سوم و چه در کشورهای  توسعه‌یافته به صورت دیگری نیز خود را نشان داد و آن پیوند خوردن آلودگی بیشتر با فقر و قدرت کمتر اجتماعی (اقلیت‌های قومی یا نژادی) و برخورداری از موقعیت‌های بهتر با فرادستی بالاتر اجتماعی و نژادی هژمونیک (سفید‌پوستان) بود. بدین‌ترتیب موضوع خطر زیست‌محیطی دیگر نه در یک نقطه بلکه در سراسر جهان اما با نسبت‌های متفاوتی که خود عاملی برای دامن زدن به تضادهای اجتماعی بود، مطرح شد. 

سازمان‌های طرفدار محیط زیست و فعال در زمینه دفاع از آن از نیمه دهه 1980 به شدت بر مبارزات و مطالبات خود افزودند زیرا هر روز بر گستره فجایع زیست محیطی نظیر خشکسالی، بیابان‌زایی و تخریب جنگل‌ها و سوراخ شدن لایه اوزون و گرم‌شدن اقلیم افزوده می‌شد. در نتیجه، فشار افکار عمومی سرانجام سبب شد که معاهده‌های مهمی در زمینه  حفاظت از محیط زیست مطرح شوند، از جمله مهم‌ترین آن‌ها: «کنفرانس ریو» در 1992 (24) و «معاهده پاریس» در 2020 (25).

اما در همان حال که مبارزه برای محیط زیست جریان داشت، در تداوم سیاست‌های استعماری، ما شاهد نابرابری در برخورداری از محیط زیست سالم نیز بودیم. این نابرابری به نابرابری در منابع و دسترسی‌های رفاهی (از جمله آب سالم، لوله‌کشی، منابع انرژی پاک و... ) افزوده می‌شد که بخش بزرگی از جهان یعنی اکثر مستعمرات پیشین را بیش‌ازپیش به پهنه‌های آلوده و ناسالم با مردمانی به شدت آسیب‌خورده تبدیل کرده است.

شهرهای جهان‌سومی امروز به زباله‌دان‌های زیست‌محیطی واقعی بدل شده‌اند و این امر به بهترین شکل نشان می‌دهد که تبعیض زیست‌بومی چگونه بر اساس خطوط استعماری سازمان‌یافته و آلودگی‌های این کشورها ناشی از مصیبتی «طبیعی» و ناخواسته نیست.  «جنوب» کثیف و اندوهبار بدین ترتیب نه تنها یک ابداع ایدئولوژیک استعماری است، بلکه یک ابداع فیزیکی به شدت‌ آلوده در برابر «شمال» تمیز و خوشبخت نیز هست: پاک‌سازی هوا و اقلیم شمال‌، همانگونه که انقلاب صنعتی و پیشرفت شمال، به بهای آلوده‌شدن و تخریب دائم و پیوسته جنوب انجام گرفت. روندی که امروز هنوز ادامه دارد. 

این منطق نابرابری اما، همانگونه که گفتیم در نهایت چون بومرنگی به سوی خود ِ کشورهای توسعه‌یافته بازگشت، نابرابری‌ها، تبعیض‌های نژادی و قومی و فرهنگی در پهنه‌ای که «جهان چهارم» (26) نام گرفت یعنی فرودستان و فقرای کشورهای توسعه‌یافته، تداوم یافت و این طردشدگان در بخش بزرگی از خود شامل اکثریت مردم با تبار غیر‌سفیدپوست و غیر‌مسیحی و در بخشی نیز شامل سفید‌پوستان فقیری می‌شود که به هر دلیلی نتوانسته‌اند خود را از سرنوشت شوم مهاجرانِ به حال خود رهاشده جدا کنند.

بنابراین برخورداری از امتیازاتی چون شغل‌های خوب و کم زحمت و «تمیز» و با وجهه اجتماعی بالا، با دستمزد‌ها و درآمدهای بالا، با امتیازات زیست‌محیطی مناسب نیز همراه است و برعکس.  چرخه فقر، نابرابری و فرودستی، با چرخه آلودگی زیست‌محیطی، اقلیم نامناسب و بیماری و ناتوانی تکمیل می‌شود. نظام شهری در کشوری چون آمریکا به مثابه قلب جهان سرمایه‌داری و اروپای آمریکایی شده بیش از پیش این امر را نشان می‌دهد‌: محله‌های شهری فقیر و غنی، کثیف و تمیز، ناسالم و سالم، مهاجرنشین یا رنگین‌پوست‌نشین و سفیدپوست‌نشین. در آمریکا و هر چه بیشتر در اروپا.

بدین صورت، ورود سیاهان یا مهاجران به یک محله به سرعت بر کاهش بهای مسکن تاثیر می‌گذارد و سفیدپوستان مسیحی که از همنشینی با رنگین‌پوستان و مهاجران بیزارند به سرعت خانه‌های خود را می‌فروشند  یا تعویض می‌کنند و با ارزان شدن زمین و خانه، جمعیت‌های فقیر بیشتری جذب این محلات می‌شوند. بدین دلیل است که حومه‌های شهری به صورت گسترده‌ای در کشورهایی چون فرانسه و بلژیک و انگلستان به  مناطق گتویی، فقیرنشین، ناامن و کثیف تبدیل می‌شوند.

اما همان‌گونه که به صورت فرایند و چرخه‌ای منفی می‌توان درک کرد که چگونه نژادپرستی زیست‌محیطی به وجود آمده و گسترش می‌یابد، می‌توان این منطق را به مثابه یک راه‌حل و در شکل معکوس به کار برد. بدین معنا که مبارزه با نابرابری، فقر، نژادپرستی و تبعیض نژادی با  بهره بردن از سیاست‌های تنوع فرهنگی و جذب حداکثری اقلیت‌ها و مهاجران در جریان‌های زنده و به دور از نفرت و تبعیض قومی و نژادی، می‌توانند به بهبود محیط زیست یاری رسانند.

فقر و تنگدستی و تبعیض لزوماً سبب کاهش مصرف نمی‌شوند، بلکه مصرف درست و مراقبت مناسب از محیط زیست را دچار خدشه می‌کنند. وقتی کشورهای توسعه‌یافته کارخانه‌های آلاینده خود را به کشورهای جهان سومی می‌فرستند که فاقد دموکراسی هستند (به دلیل هژمونی استعماری کشورهای توسعه‌یافته) فساد و فروپاشی سیاسی و اقتصادی این کشورها هر نوع کنترل بر میزان آلایندگی را از بین برده و سبب تأثیر منفی بیشتر بر محیط‌زیست می‌شود.

همانگونه که به وجود آوردن محله‌ها و گتوهای شهری فقر در شهر مدرن، سبب کاهش درآمدهای منطقه‌ای و کاهش خدمات پاکسازی و بهبود و بالابردن استانداردهای زیست‌محیطی در این محلات می‌گردد که به نوبه خود سطح صیانت از محیط زیست را برای همه مردم کاهش می‌دهند. 

اینجاست که درک می‌کنیم چرا نوداروینیسم ِ نولیبرالی جهان را در طول بیش از پنجاه سال به چنین وضعیت هولناک و خطرناکی رسانده است و چرا اقدام در جهت اصلاح این وضعیت یک ضرورت مطلق برای همه مردم جهان است.   

پانویس‌ها

1-Jean-Jacques Rousseau

2- Du contrat social ou Principes du droit politique, 1762

3- Hannah Arendt

4-The Origins of Totalitarianism, 1951

5- Joseph E. Stiglitz

6- The Price of Inequality: How Today's Divided Society Endangers Our Future, 2012 

7- Environmental racism, ecological racism, ecological apartheid

8- Michel de Montaigne

9- Essais, 1580

10-Noble savage

11-Le corps nu, in, Extrait du Discours sur l’origine et les fondements de l’inégalité parmi les hommes, 1755

12-Ivan Dominic Illich

13- Philippe Descola

14-Par-delà nature et culture, 2005

15-https://insider.augusta.edu/environmental-racism/

16-Baton Rouge

17-Cancer Alley

18-Harlem River

19-Asthma Alley

20- South Bronx

21-Bhopal

22- https://www.bhopal.net/what-happened/

23- Deindustrialization

24- https://www.un.org/en/conferences/environment/rio1992

25- https://unfccc.int/fr/a-propos-des-ndcs/l-accord-de-paris

26- Fourth World از جمله نگاه کنید به مقاله ارزشمند مانوئل کاستلز جامعه‌شناس اسپانیایی درباره پدید آمدن جهان چهارم در این آدرس

https://ftp.columbia.edu/itc/hs/pubhealth/p6700/readings/castells-rise.pdf

چرا باید بطری آب مدرسه کودک BPA Free باشد؟ (فیلم)

بیشتر بخوانید:

مفاهیم فرهنگی در مدرنیته متأخر (پنج) : جامعه‌شناسی کاستی‌ها

زیبایی‌شناسی استعمارزُدوده (Declonial aesthetics) / هنری برای دگرگون کردن چیزها در آینده

استعمار‌زُدودگی (decoloniality) / شکست روایت‌های جهانشمول و هنجارمند به نفع چندروایی

استعمار‌زدگی (Coloniality) / جهان در لبه پرتگاه تاریخی

آنتروپوسن/ حاکمیت انسان بر زمین و تهدید طبیعت و خود انسان

تماشاخانه

دو دقیقه از فیلم وسترن که دستور زبان دوئل سینمایی را تغییر داد (تماشا کنید)

دو دقیقه از فیلم وسترن که دستور زبان دوئل سینمایی را تغییر داد (تماشا کنید)

فیلم های دیگر