در ستایش بهرام بیضاییِ آرانی

عصر ایران؛ ابراهیم ایوبیِ بیدگلی:

 نخست: اگر از تهران که به سمت جنوب ایران حرکت کنیم، پس از گذشتن از قم و  کویر مرنجاب، شهر آران و بیدگل قرار دارد. شهری در حاشیۀ کویر که در گذشتۀ نه چندان دور از نظر جغرافیای سیاسی جزئی از کاشان بود. همان گونه که از نام بر می‌آید، از دو قسمت «آران» و «بیدگل» تشکیل شده است و مانند دیگر نقاط ایران، این دو قسمت در رقابت و نبردی پنهان و آشکار هستند. به زبان عامیانه «جنگ حیدری و نعمتی» و به زبان علمی «ستیز اجتماعی» همان گونه که در کتاب «ایران بین دو انقلاب» یرواند آبراهامیان آمده. بهرام بیضایی، آباء و اجدادی اهل آران است که بخشی از کاشان فرهنگی به حساب می‌آید.

دوم: تابستان 1379 برای کلاس زبان به آموزشگاهی در خیابان ایرانشهر در حوالی میدان فردوسی می‌رفتم. 

 ایرانشهر، بورس فروشگاه های لوازم و ماشین‌های اداری است. در پیاده رو که قدم زنان می‌رفتم، ناگهان چشم‌ام افتاد به استاد بیضایی که داخل یکی از مغازه‌ها در حال گوشزد کردن نکاتی به بازیگر زن (مژده شمسایی) بود. یک کیف کمری هم بسته بود و با حرارت تمام و با استفاده از حرکات دست در حال آموزش. البته چون بین مردم عادی که به سینمای عامه پسند علاقه دارند چهره ای شناخته شده حساب نمی‌آمد، دور مغازه هم خالی بود. بعدها فهمیدم در حال فیلم برداری «سگ کشی» بوده اند.

سوم: روزگاری جشنوارۀ فیلم فجر رونقی داشت و «سینما بهمن» به دلیل قرار داشتن در میدان انقلاب   (مرکز فرهنگی پایتخت) و نزدیکی به دانشگاه های مرکز تهران، محل آمد و شد اصلی جشنواره بود که امروزه می‌گویند کاخ جشنواره (خودمان‌ایم به کار بردن کاخ برای محل برگزاری فیلم‌هایی که به مناسبت پیروزی انقلاب ضد سلطنتی و سرنگونی پادشاهی و تاج و تخت و «کاخ» برگزار می‌شود، در نوع خود بدیع است!)  

بهمن ماه 1379 در جریان نوزدهمین دوره جشنواره فیلم فجر، «سگ کشی» برای نخستین بار به نمایش در می‌آمد. صفی بسیار طولانی تشکیل شد. چند ساعتی ایستادم. یک خانم میان‌سال که فیلم را دیده بود و در حال خروج از سال بود با صدای بلند گفت: «بعد از 10 سال از ساخت مسافران آمده و کولاک کرده است!»  خانمی جوان که عینک آفتابی زده بود هم از یک دلال بدون این که کلمه‌ای با او حرف بزند بلیتی گرفت و مشتی اسکانس هزار تومانی (در زمانه خود بسیار ارزش‌مند) به او داد. با محاسبه تعداد افراد ایستاده در صف و تعداد سانس ها و صندلی های سالن، امیدی به تماشای فیلم نبود و صف را ترک کردم.  

چهارم: در هیاهوی انتخابات ریاست جمهوری سال 1384 نمایش «مجلس شبیه در ذکر مصائب استاد نوید ماکان و همسرش مهندس رخشید فرزین» در تآتر شهر به صحنه رفت و پس از چندی توقیف شد. گفته شده این نمایش به ماجرای قتل های زنجیره‌ای می پردازد. نام طولانی این تئاتر در نام گذاری فیلم‌ها و نمایش ها کم نظیر است و شاید معنایی در پس آن نهفته باشد.

پنجم: پاییز سال 1386 با جمعی از هم‌کلاسی‌های دانشکدۀ حقوق تصمیم گرفتیم که به تماشای نمایش «افرا، یا روز می‌گذرد» برویم. محل اجرا تالار وحدت یا همان رودکی بود. اولین (و آخرین بار) بود که تئاتری از بیضایی می‌دیدم، با بازیگرانی چون مژده شمسائی، افشین هاشمی، حسن پورشیرازی و... . بیشتر به جادو شبیه بود تا تئاتر! با تغییرات حیرت انگیز و ناگهانی در دکور و فضای نمایش. اجرا که تمام شد، استاد به رسم کارگردانان تئاتر به روی صحنه آمد و در مقابل تشویق تمام نشدنی حاضرین تعظیم کرد، کاری که ما باید می‌کردیم.

ششم: اگر چه بیضایی بارها گفته فیلمی که شهرام اسدی از فیلم‌نامۀ «روز واقعه» ساخته است متفاوت از نگاه اوست؛ اما همچنان مهم‌ترین اثر درباره ماجرای عاشوراست. سال ها بعد گفت: «روز واقعه را نگذاشتند خودم بسازم. لااقل 10تا کارگردان عوض شد و من تعجب می‌کردم که این همه آدم نمی‌توانند این فیلم را بسازند...» شعار شدن دیالوگ حسین پناهی (تا بت‌های زنده هستند، به بت‌های مرده سنگ نمی‌زنم) که نقش فردی گبر را بازی می کند، نشانۀ عمق دید فیلم‌نامه نویس به این رخ‌داد تاریخی است.

هفتم: «زن» در منظومۀ فکری بیضایی جایگاهی رفیع و باشکوه دارد. 

و در پایان سطرهایی از شعری که استاد بیضایی بهمن 1401 برای مهسا امینی سروده بود: «...میم و ه،سین الف / اتحاد مردمی / مردمانی مختلف! / هر نژاد و رسم و کیش / شغل خود را محترف! / درد ما درد وطن / بر تساوی معترف / بر تساوی معترف!»

تصاویری از جاری شدن آبشار فصلی کوهبزان (فیلم)

بیشتر بخوانید:

یادداشت‌های جلال آل احمد درباره بهرام بیضایی

کیهان کلهر در سوگ بهرام بیضایی: «باد بود پیچیده زیر سقف آسیابی در مرو

کدامیک مستحق‌ اعلام عزای عمومی است؟ بهرام بیضایی یا هوگو چاوز ...

مژده شمسایی: بهرام بیضایی در آمریکا به خاک سپرده می‌شود

تماشاخانه

دو دقیقه از اولین رویارویی انسان با هوش مصنوعی در سینما - 60 سال قبل (تماشا کنید)

دو دقیقه از فیلم وسترن که دستور زبان دوئل سینمایی را تغییر داد (تماشا کنید)

فیلم های دیگر