شطرنج سه بُعدی ایران و آمریکا در افغانستان

عصر ایران - ایران در طول یک دهه گذشته برای دور نگه‌داشتن نیروهای آمریکایی از مرزهای افغانستان تلاش‌های بسیاری کرده است. در عراق، ایران از گروه‌های شیعی حمایت می‌کند که بخش مهمی از قدرت را در دست دارند. همین پشتیبانی باعث شد که "نوری مالکی" نخست‌وزیر عراق، نیروهای آمریکا را از این کشور بیرون کند؛ اگر چه بخشی از این نیرو‌ها در این کشور برای آموزش باقی می‌ماند و شرکت‌های نفتی نیز بغداد را ترک نکردند؛ اما در افغانستان شرایط به گونه دیگری رقم خورد.

به باور متخصصان، ایران توانست با برقراری روابطی سازنده در منطقه خاورمیانه و آسیا، نظر کشورهای همسایه و غیرهمسایه را به خود جلب کند، اما در این راه رقیبی به نام آمریکا را در مقابل خود می‌بیند و رقابت آن‌ها روز به روز رو به افزایش است. رقابت ایران و آمریکا در مسائل مختلف به ویژه در افغانستان را می‌توان به یک بازی شطرنج سه‌بُعدی شبیه دانست؛ با این تفاوت که هرکدام از طرفین می‌توانند با هر حرکت، قوانین را به نفع خود تغییر دهند.

به گفته کار‌شناسان، ایران برای رسیدن به اهدافش دو سیاست را در برنامه‌های خود دارد؛ نخست آنکه "حامد کرزی" رئیس‌جمهوری این کشور، را متقاعد کند که به آمریکایی اجازه استفاده از پایگاه‌های نظامی را ندهد. و سیاست دوم و از همه مهم‌تر سرمایه‌گذاری در کابل است تا با توسعه اقتصادی تاحدودی بتوانند واشنگتن را منزوی کنند.

طبق بررسی‌های انجام شده در دهه ۷۰ میلادی، در افغانستان منابع غنی مس، آهن و سنگ‌های گرانبها وجود دارد و همچنین در شمال مرکزی نیز چاه‌های نفتي وجود دارد که چینی‌ها اکنون حق استخراج آن را در دست دارند. این تحقیقات نشان می‌دهد که افغانستان در آینده نزدیک از نظر اقتصادی شکوفا خواهد شد اما در این مسیر به توافق رسیدن با طالبان برای یافتن راه‌های مطمئن برای صادرات اهمیت بسیاری دارد.

یکی از راه‌های صادرات به جنوب این کشور ختم می‌شود تا کالاهای افغانی به پاکستان برسند و سپس از بندر کراچی و شهر مرزی گوادر به بازارهای جهانی منتقل شوند.

چین برای تسهیل این مسیر خط راه‌آهنی را از شمال افغانستان به گذرگاه خیبر احداث کرده است. این جاده و بندر به زودی مورد استفاده قرار می‌گیرد اما فعالیت در آن به شدت به دولت اسلام‌آباد بستگی دارد.

به باور کار‌شناسان، هر گونه نزاع و درگیری قومی و قبیله‌ای این مسیر را مسدود می‌کند و از سوی دیگر، فساد دولتی و بحران‌های مالی را در مقابل دولت کابل قرار می‌دهد.

از سوی دیگر، مسیرهای افغانستان به گوادر که از استان بلوچستان می‌گذرد، به دلیل وجود شورشیان ناامن هستند. برخی از تحلیل‌گران بر این نکته تاکید می‌کنند که چین باید این مسئله را در نظر می‌گرفت که اگر کاروان‌های این کشور پس از خروج ار افغانستان در نهايت روزی با گروه‌های خودمختار مواجه مي‌شوند که این مسیر را مسدود خواهند کرد.

به همين دليل هم آمریکا و هم کشورهای دیگر به سراغ مسیر شمالی می‌روند. این مسیر هرچند که ایمن‌تر است اما به دلیل طولانی‌بودن بسیار پرهزینه است، این در حالی است که تا دریای سیاه و بالتیک هیچ آبراهی وجود ندارد. اما باز هم کاروان‌های ایساف و آمریکا حاضر هستند که هزینه‌های این مسیر را برای دستیابی به منابع غنی افغانستان پرداخت کنند.

به باور کار‌شناسان، کشورهایی مثل روسیه و چین از همین اکنون در حال آمادگی برای پر کردن جای خالی غرب در افغانستان بعد از ۲۰۱۴ هستند و این می‌تواند رقابت قدرت‌های جهانی را فشرده‌تر کند.

اما ایران می‌تواند راه سومی را به کرزی معرفی کند؛ راهی که از مسیر پاکستان مطمئن‌تر باشد و از مسیر شمالی کم هزینه‌تر. سنگ‌های گرانبهای افغانی می‌توانند ار غرب به بندر چابهار و بندرعباس در ایران صادر شوند. ایران از این طریق هم می‌توانند تولید کار و هم از تعرفه‌های گمرکی استفاده و هم حضور آمریکایی‌ها را در افغانستان محدود کند.

این مسیر ایرانی همچنین توسط دو شریک اقتصادی مهم افغانستان، یعنی چین و هندوستان حمایت می‌شود؛ دو کشوری که به دلیل شرایط جغرافیایی رقیب یکدیگر هستند و دلایل زیادی دارند تا حضور خود را در بازار آسیایی‌جنوبی تقويت کنند و هم همکاری خوبی با کرزی دارند.

از سوی دیگر، هر دو قدرت اقتصادی در حال حاضر با ایران روابط مناسبی دارند و سالانه مقدار زیادی از هیدروکربن مورد نیاز آنان از همین طریق تامین می‌شود. این در حالی است نه چین و نه هند از سیاست تحریم کامل نفت تهران توسط آمریکا حمایت نمی‌کنند. پکن خواهان روابط مستحکم با یکی از صادرکنندگان نفت جهان است و دهلی هر چند همین خواسته را دنبال می‌کند، اما از سوی دیگر در تلاش است که از بازارهای آسیایی مرکزی دور نماند.

در چنین شرایطی آمریکا بیکار ننشسته است و کرزی را برای عدم همکاری با تهران و به عدم ویژه پذیرش این مسیر ایرانی تحت فشار گذاشته است. اما رئیس‌جمهوری افغانستان که مسیر پاکستاني را مانند دیگران پرخطر و ناامن می‌بیند، خواهان افزایش راه‌های صادراتی کشورش است. همچنین او پاکستان و یا حداقل ارتش این کشور را در کنار شبکه حقانی مسئول انفجار‌ها و ترور‌ها در کابل می‌داند و به همین دلیل نمی‌تواند همکاری‌ها با واشنگتن را نادیده بگیرد.

"جانان موسی زی" سخنگوی وزارت خارجه افغانستان، در این‌باره می‌گوید افغانستان در ۱۰ سال گذشته توانسته است با تفاهم ایران و آمریکا براساس اصول منافع مشترک و احترام متقابل، روابط خوب و حسنه‌ای داشته باشد؛ زیرا صلح و ثبات در افغانستان به نفع هر دو کشور امریکا و ایران خواهد بود. به گفته موسی زی، مردم افغانستان نمی‌خواهند به هیچ قیمتی به انزوای دهه ۹۰ میلادی برگردند و خواهان روابط نزدیک متکی بر منافع مشترک نه تنها با کشورهای همسایه بلکه با متحدین بین‌المللی خود هستند.