تاثیر موسیقی تعزیه و موسیقی دستگاهی بر یکدیگر

موسیقی دستگاهی بر موسیقی تعزیه تاثیر فراوان داشته است. در مقابل موسیقی تعزیه نیز تاثیراتی مهم بر موسیقی دستگاهی داشته است. یکی از مهم‌ترین تاثیرات، حفظ  موسیقی دستگاهی در لوای موسیقی تعزیه است. چنان که موسیقی دستگاهی در طول تاریخ حیات خود با ممنوعیت فراوان روبه‌رو بوده و برای سال‌ها تنها در پوشش موسیقی تعزیه امکان حیات موسیقی دستگاهی یا سنتی وجود داشت. تعزیه از موسیقی دستگاهی ایران بسیار بهره برده و تقریبا تمام گوشه‌های موسیقی دستگاهی در تعزیه اجرا شده لیکن در دوره‌هایی تعزیه ناجی تمام و کمال موسیقی دستگاهی ایران زمین بوده است.

«تعزیه گردانی» «شبیه خوانی» یا «تعزیه»  در اصل مربوط به مصیبت‌هایی است که بر خاندان پیغمبر و خاص امام حسین (ع) در عاشورا رفته است . معزالدوله از حکام آل بویه ( قرن چهارم ه.ق ) دستور میدهد از اول تا دهم محرم را در بغداد تعطیل کنند و به عزاداری مشغول شوند.

دسته های سینه زنی و زنجیر زنی در بغداد و کم کم در شهرهای دیگر شکل می گیرد . در مراحل بعدی حول تعزیه آوازهای دسته جمعی کم شده و واقعه خوانها به تنهایی اشعار را برای مردم می‌خواندند و سنج و طبل آنها را همراهی میکرد. در مرحله بعدی چندین شبیه ( بازیگر ) شهدای کربلا را می‌ساختند و در عماره‌هایی حمل می‌کردند . بعدها این شبیه‌ها به رد و بدل کردن دیالوگ پرداختند . تعزیه در دوره صفویه که دوره تثبیت شیعه در ایران است آخرین تحولات خود را سپری می‌کند . در این دوره در بیشتر نقاط ایران تعزیه اجرا می‌شده است . در قرن دوازدهم نگارش تعزیه نامه باب می‌شود و این بار تا قرن سیزدهم و غربی شدن زندگی و ادبیات ادامه پیدا میکند.

امام خوان‌ها آوازهای خود را بیشتر در مایه های سنگین‌تر و در مایه‌هایی در شان امامان می‌خواندند مثلا  «راست پنجگاه» «رهاوی» و «نوا» میخواندند. نقش حضرت عباس «چهارگاه» می‌خواند .حر «عراق» می‌خواند. شبیه عبدالله بن حسن که در دامن حضرت شاه شهیدان به درجه شهادت رسید و دست قطع شده خود را به دست دیگر گرفته , گوشه ای از «راک» را می‌خواند که به همین جهت آن گوشه به " راک عبدالله " معروف است. نقش زینب در گوشه «گبری» می‌خواند. اما مخالف خوان‌ها اعم از سرلشگران و افراد و امرا و اتبا با صدای بلند و بدون تحریر شعرهای خود را با آهنگ «اشتلم» و پر خراش ادا می‌کردند .

دسته‌های نوازنده موسیقی در هیات های معمول شبیه گردان از هفت یا هشت متجاوز نبودند و سازها عبارت بود از شیپور ، نی ، قره نی ، طبل ، دهل ، کرنا و سنج . در صحنه های جنگ با شمشیر ، سنج نقش عمده‌تری داشت تا صدای برخورد صلاح‌ها را القا کند .

از ابتدای شکل گیری هنر تعزیه در قالب نمایش موزیکال ، چارچوب اصلی موسیقی آن , متکی بر موسیقی ردیفی ایران یا موسیقی به اصطلاح دستگاهی بوده است . خوش آوازترین و قوی‌ترین هنرمندان کشور ، اولین اجرا کنندگان تعزیه بوده‌اند. پیش از آن که تعزیه از شگردهای نمایشی بهره ببرد ، مضامین آن به صورت شعر و آواز بیان می‌شده است. آگاهی این هنرمندان زبده بر موسیقی ردیفی و بهره‌گیری مستمر از این گونه نغمات در مجالس تعزیه ، هویت و ساختار موسیقی تعزیه را پایه‌ریزی کرد.

در اواسط دوره قاجار و با گردهم آمدن خوانندگان و هنرمندان در تهران و همزمان با شکوفایی موسیقی تعزیه، شاهد حضور تعزیه خوانان تا به امروز هستیم. هنرمندانی چون علی خان نایب السلطنه حنجره دریده، جناب دماوندی، سید زین العابدین قراب کاشی و رضا قلی تجریشی که از خوانندگان دربار قاجار بودند، اقبال آذر، قلی خان شاهی، آقا جان ساوه‌ای، حسینعلی نکیسا و میرزا رحیم کمانچه کش که هم خواننده و هم تعزیه خوان بودند ظهور کردند.

 ابوالحسن صبا در این مورد می‌گوید:"بهترین جوانانی که صدای خوب داشتند از کوچکی نذر می‌کردند که در تعزیه شرکت کنند و در ماه‌های محرم و صفر همگی جمع شده و تحت تعلیم معین البکاء که شخص وارد و عالمی بود تربیت می‌شدند. این بهترین موسیقی بود که قطعات منطبق با موضوع می‌شد و هر فردی مطالبش را با شعر و آهنگ رسا می‌خواند. ناگفته نماند که تاکنون تعزیه بوده که موسیقی ما را حفظ کرده است".

 روح‌الله خالقی موسیقیدان بزرگ نیز می‌گوید:"اهمیت یافتن مقام تعزیه، یکی از موجبات حفظ نغمات ملی به شمار می‌آمده و مخصوصا نقش بزرگی را در تربیت آوازخوان‌ها به عهده گرفته است چنان که بهترین خوانندگان ما، در مکتب تعزیه پرورش یافته‌اند".

موسیقی تعزیه در ملودی‌های موسیقی دستگاهی نیز تاثیری عمیق داشته است. هنرمندان و منابع مشترک هر دو گونه موسیقایی در تاثیرپذیری از عروض شعر فارسی منجر به ورود ملودی‌های گوناگون از دو حوزه به یکدیگر نیز می‌شود. نام گوشه‌هایی در ردیف بیانگر رسوخ موسیقی تعزیه در موسیقی دستگاهی است. برای نمونه گوشه‌های «موالف» در همایون (اشاره به موالف خوان در مقابل مخالف خوان به معنای شبیه خوانی نقش اولیاء الله و اصحاب ایشان)، «رجز چهارگاه» (اشاره به رجزخوانی اشقیا در مقابل اولیا)، «راک عبدالله» در ماهور، راکی که به تعبیر روح الله خالقی و عبدالله مستوفی منحصر به شبیه خوانی عبدالله بن حسن (ع) است. گوشه‌های حسین، حسینی در شور که اشاره به امام حسین (ع) دارند) و شاید «مغلوب» که بنا به اقوالی شفاهی، جوابی بالا‌تر به «مخالف» خوانی اشقیا در تعزیه بوده است.

«تعزیه» در ایران به چند مکتب تقسیم بندی می شود. مکاتبی چون تبریز ، اصفهان و تهران که در آن گوشه‌هایی چون رجز ، پهلوی و مخلوق اجرا می‌شود . موسیقی مذهبی ایران ، همانند سایر پدیده های فرهنگی بومی ، علاوه بر قدمت و پیشینه آن و ضمن ارتباط عمیق و گسترده با سایر مظاهر فرهنگی ، از تنوع ، پویایی و مبانی زیبایی‌شناسی فرهنگ سنتی نیز بهرمند است و نمونه های مختلف این موسیقی ایرانی از جمله موارد با اهمیت در شناخت فرهنگ شنیداری مردم این سرزمین‌اند .

فرم‌های مختلف از تلخیص و گزینش گوشه‌ها و نغمات دستگاه در شکل‌های مختلف و تغییر در برخی حالات آن‌ها جهت تطبیق با حس تعزیه ، حاکی از نقش گسترده‌ی موسیقی سنتی ایران در آوازها و الحان تعزیه است . به طور نمونه ردپای «بیات ترک» و «شور» و «دشتی» در بیشتر مجالس تعزیه دیده می‌شود. حال این که همایون و راست پنجگاه تنها در تعداد معدودی از آوازهای تعزیه شنیده می‌شوند.

علاوه بر استفاده از موسیقی ردیفی، گستره‌ای از الحان موسیقی مقامی و نواحی از جمله بختیاری، بیدگانی، سرکوهی، غربتی، دشتستانی و فائز خوانی و مجموعه ای از تصانیف و ترانه ها با مایگی شوشتری در تعزیه استفاده می‌شود. در شمال کشور نغمه‌های بومی همچون گیلکی ، امیری، دیلمانی و حقانی و در استان سمنان نیز دو آواز بومی این منطقه یعنی حقانی و سرکویری در مجالس تعزیه مورد استفاده قرار می‌گیرند .

هر دو موسیقی تعزیه و سنتی یا دستگاهی، وزن‌شناسی خود را از عروض اخذ کرده‌اند. نامگذاری مشترک بین هر دو حوزه چه در حوزه فرمال و چه در اجزای محتوایی نیز بیانگر تعامل این دو گونه موسیقایی با یکدیگر است.  موسیقی تعزیه، همچون گذشته، همچنان نیازمند از سرگیری تعامل با موسیقی کلاسیک ایرانی است اما چون در این رابطه شرایط امروزه شکافی عمیق بین این دو ایجاد کرده، موسیقی تعزیه، به ناچار از عناصر موسیقایی بیگانه تاثیر می‌پذیرد.