زنده یاد دکتر کمال‏ الدین جناب، فیزیکدان برجسته و از شاگردان مرحوم دکتر حسابی از ساخت نخستین رادیو در ایران خاطره ای شنیدنی دارد. رادیویی که برای تامین برق آن از پیلی شیمیایی که با 80 استکان ساخته شده بود، استفاده شده است.

دکتر جناب در سخنرانی‌ای که پنجم اسفندماه 81 در همایش بزرگداشت یکصدمین سال تولد استاد حسابی داشت در خصوص نحوه آشنایی خود با دکتر حسابی گفت:«بنده، بعد از گرفتن دیپلم متوسطه (سال 1305) تصمیم داشتم در رشته زیست شناسی یا به قول آن روز «بیولوژی» تحصیل کنم. در آن زمان، دارالمعلمین عالی، کوتاه ‏مدتی بود که تاسیس شده بود. من در آنجا در رشته زیست‏ شناسی اسم ‏نویسی کردم و مرتب مراجعه می‏ کردم اما کلاس‏های درس تشکیل نمی‏شد.

مسئولین در پاسخ سوال‏ ما اظهار می‏داشتند چون قرار است معلم از خارج بیاید باید منتظر بمانید تا ببینیم چه موقع کلاس‏ها شروع می‏ شود.

در یکی از روزهایی که به آنجا رفته بودم در صحن دارالمعلمین عالی از پشت شیشه یکی از کلاس‏ها دیدم دو دانشجو با ترازو آزمایشی را انجام می‏‌دهند. تابلوی در اتاق را نگاه کردم، دیدم نوشته است: «کارگاه اوزان و مقیاس‏ ها». جلوتر آمدم، دیدم روی تابلوی راهر‏وی ساختمان نوشته است «فاکولته فیزیک و شیمی».

پرسیدم: این‏ها چکار می‏‌کنند؟

گفتند چون رشته فیزیک و شیمی استاد دارد، درس شروع شده است و توضیح دادند که این استاد، جوانی است که تازه از اروپا آمده، در فرانسه تحصیل کرده و شخصا هر دو رشته فیزیک و شیمی را تدریس می‌‏کند.

در آنجا بود که با نام آقای دکترحسابی آشنا شدم.

ما که چند دانشجو بودیم، گفتیم پس حالا که رشته زیست شناسی شروع نشده، بهتر است این رشته (فیزیک) را دنبال کنیم و به این ترتیب از همان موقع، بنده دانشجوی جناب آقای دکتر حسابی شدم.

از آنجایی ‏که دانشجویی بسیار ساعی بودم از سال دوم آقای دکتر حسابی به من پیشنهاد کردند، مسئولیت آزمایشگاه را قبول کنم و چنین شد که خدمت دولتی من از همانجا و در خدمت استادم شروع شد که بعدها وقتی ایشان ریاست دانشکده را عهده‏ دار شدند، بنده را به عنوان معاون خود، منصوب کردند.

جا دارد به نکته دیگری هم اشاره کنم که استاد حسابی، همواره، لطف و توجه خاصی به من داشتند، چنانچه، هنگامی‏‏که به عنوان وزیر فرهنگ، برگزیده شدند، بنده را مفتخر به کسب سمت معاونت خود در وزارت فرهنگ نمودند.

مسئولیت آزمایشگاه فیزیک و شیمی، باعث شد راهنمایی و کمک ایشان به بنده خیلی بیشتر و همیشگی شود و آنچه ایشان داشتند و دانستند را به من آموختند.

جدیت آقای دکتر حسابی به آموزش امور علمی و مهندسی نه تنها به من بلکه به قریب به اتفاق شاگردانشان باعث شد آنان مسوولیت‏های بزرگ اجرایی و دستگاه‏های تخصصی کشور را به جای خارجیان با اطمینان خاطر در دست بگیرند و همیشه موفق باشند .

به یاد می‏آورم که لحیم ‏کاری، شیشه ‏گری، لوله‏ کشی، اندازه‏ گیری ‏ها، مقیاس ‏شناسی و ... ساخت تجهیزاتی مثل دماسنج و رادیو و ... از کارهایی بود که علاوه بر درس از آقای دکتر حسابی یاد گرفتم.

استاد اصرار به کار و تمرینات عملی داشتند، حتی شاهد بودیم برای این‏که کارهای آزمایشگاهی دانشجویان راه بیفتد از جیب خودشان وسایلی را که احتیاج داشتیم می‌‏خریدند.

نکته مهم در ساخت زیربناهای کشور، آن که آن زمان هنوز دانشگاه تهرانی نبود و دانشکده فنی تاسیس نشده بود و با این‏که رشته ما فیزیک بود خیلی از دروس مهندسی را از استاد آموختیم و حتی در آزمایشگاه، عملا تمرین می‏ کردیم.

زنده یاد دکتر کمال الدین جناب

به طورمثال ایشان یک موتور بنزینی قراضه‏ را پیدا کرده بودند و با هزینه خودشان برای آزمایشگاه خریدند تا با آن یک ژنراتور درست کنیم. با پیچیدن یک آرماتور، برق می‏‌گرفتیم و با این جریان مستقیم، پیل الکتریکی را پُر می‏کردیم و مطالعات جریان الکتریسته را انجام می‏دادیم و درست مثل یک مهندس دانشگاه دیده، دروس مهندسی و تخصصی مثل برق، معدن و ... مکانیک را یاد می‏گرفتیم.

جالب توجه آن ‏که همیشه و هر روز، دکترحسابی در دارالمعلمین عالی، علاوه بر تدریس دروس نظری، قدم به قدم و یکه و تنها برای کارهای عملی با دانشجویانشان همکاری می‏‌کردند.»

دکتر جناب در ادامه به خاطره ساخت نخستین رادیو در ایران با راهنمایی دکتر حسابی اشاره کرد و گفت: «یک روز دکتر حسابی به من گفتند با گروهی از دانشجویان داوطلب یک رادیو بسازیم، دانشجویانی که مثل خود من، اسم رادیو را شنیده بودند ولی آن را ندیده بودند.

استاد روی کاغذ، شِمای سیم‏ کشی‏های آن را به دقت رسم کردند و طرز ساخت را با حوصله زیاد به ما نشان دادند.

آن موقع رادیوها ترانزیستوری نبود یعنی لامپی و بسیار حجیم بود به همین منظور، یک میز مخصوص بزرگ را در آزمایشگاه به ساخت رادیو یعنی در واقع ساخت اولین رادیوی کشور، اختصاص دادند.

لامپ‏های مورد نیاز را خودشان از یک سفر اروپایی آورده بودند و برای ساخت پیل الکتریکی و تامین برق مورد نیاز آن، حدود 80 استکان هم از خیابان ناصرخسرو ، نزدیک دارالمعلمین خریدند.

همان‏طورکه گفتم طبق شِمایی که خودشان طراحی کرده بودند و بنا به دستور ایشان و با سرپرستی من شاگردان رادیو را بستند.

بلندگو نداشتیم، بنابراین از گوشی یک تلفن فرسوده استفاده کردیم که این کار چند هفته طول کشید و هرجا گروه رادیوساز با مشکل روبرو می‌‏شد به سراغ جناب استاد می‏رفتیم تا رفع مشکل کنند تا این که بالاخره رادیو را وصل کردیم.

یک روز بعدازظهر بود که کار تمام شد و متوجه شدیم که از گوشی تلفن، صدای موزیک می‏‌آید، خدا می‏داند که بچه‏ ها چقدر تعجب کرده و ذوق می‏‌کردند و بالا و پایین می‏پریدند که چطور از این قوطی صدا بیرون می‏آید.

از آقای دکترحسابی پرسیدم، این صدا مال کجاست گفتند نزدیک‏ترین فرستنده به اینجا تفلیس است. در واقع صدای رادیو روسیه (باکو) بود.

خلاصه، اولین صدایی که بنده با گوش خودم شنیدم از رادیویی بود که خودم (خودمان) به راهنمایی مرحوم دکترحسابی درست کردیم . آن موقع، بعضی اعیان انگشت‏ شمار از شهربانی کل کشور به سختی مجوز می‏گرفتند و رادیو از خارج وارد می‏کردند که امواج خارجی را می‏ گرفت.

این نکته هم مثال جالبی از نوآوری و تلاش ایشان برای استقلال علمی و ملی است. چون فرستنده رادیویی در ایران نداشتیم پس از یک سال تلاش با راهنمایی جناب استاد، اولین آنتن فرستنده را در پشت ‏بام دارالمعلمین ساختیم که به ابتکار و پیشنهاد خودشان هر روز صبح و عصر به مدت یک‏ ساعت، وقت آن را به دولت می‏فروختیم و با پول آن برای آزمایشگاه وسیله تهیه می ‏کردیم.»

گفتنی است، دکتر کمال‌الدین جناب در سال ۱۲۸۷ در شهر اصفهان متولد شد. تحصیلات ابتدایی خود را در مدرسه گلبهار و تحصیلات متوسطه خود را در دبیرستان صارمیه در سال 1305 به پایان رساند. یک سال به تدریس پرداخت و سپس به تهران رفت و در دارالمعلمین تهران زیر نظر دکتر محمود حسابی به مدت سه سال در رشته فیزیک تحصیل کرد و همزمان سرپرست آزمایشگاه‌های فیزیک و شیمی شد.

پس از دوران سربازی جهت ادامه تحصیل در سال 1312 فرانسه اعزام شد و از دانشگاه نانسی نیز در زمان کوتاهی دانشنامهٔ فیزیک و ریاضی دریافت کرد و سپس عازم امریکا شد.

در امریکا با مراجعه به رابرت میلیکان - فیزیکدان برجسته که در سال ۱۹۲۳ به دریافت جایزه نوبل نائل شد - در موسسه تکنولوژی کالیفرنیا (Caltech) ادامه تحصیل داد و پس از دریافت درجه دکتری در فیزیک هسته ای در سال 1316 به ایران برگشت و به عنوان دانشیار دانشکده علوم به تدریس فیزیک پرداخت .

همان زمان با تدریس وی به ایجاد و تاسیس آزمایشگاه فیزیک و تربیت فیزیک پیشه ها مبادرت ورزید. وی به عنوان نماینده ایران در اولین کنفرانس بین‌المللی اتم برای صلح شرکت کرد. دکتر کمال‌الدین جناب اولین ایرانی بود که دکتری فیزیک هسته‌یی گرفت و برای پیشرفت فیزیک در ایران تلاش فراوانی کرد.

دکتر حسابی در دوره صدارت وزارت فرهنگ در دولت زنده یاد دکتر مصدق، دکتر جناب را به معاونت برگزید. در سال ۱۳۳۳ به دلیل اعتراض به قرارداد کنسرسیوم نفت از دانشگاه برکنار شد، اما پس از مدتی با احترام بیشتر در استقبال بی سابقهٔ دانشجویان به دانشگاه بازگشت.

سخنرانی دکتر کمال الدین جناب در همایش بزرگداشت دکتر حسابی

ریاست سازمان تربیت بدنی، ریاست دانشکده علوم، عضویت موثر در انجمن‌های علمی و بین‌المللی از جمله انجمن فیزیکدانان امریکا، عضویت در فرهنگستان واژه گزینی و مدیریت دبیرخانه دانشگاه تهران از جمله مسوولیت‌های دکتر جناب در طول بیش از نیم قرن تلاش علمی، پژوهشی و فرهنگی بود.

استاد کمال‌الدین جناب در روز شنبه ششم تیرماه 1385 چشم از جهان فرو بست.

منبع: ایسنا

کانال عصر ایران در تلگرام

تماشاخانه