"در ظاهر ماندگان" تحصیل کرده و جای خالی "تعقل"

این گروه با همین ادعا و به عنوان دفاع از اسلام وانقلاب ومردم ، به این کار خطرناک دست زد وپیش از این ترور تیمسار قرنی، استاد مطهری و آیت الله قاضی طباطبایی را به شهادت رسانده بود.

 آنها در ترور هاشمی رفسنجانی البته ناکام ماندند.  سر کرده این گروه انحرافی اکبر گودرزی نام داشت ، طلبه‌ای  که با اندک توشه علمی می پنداشت عقل کل و مفسر قرآن شده است. او در برخی مساجد تهران جلسات تفسیر گذاشته وجوانانی را به خود جلب کرده بود.

   در همین مقطع تاریخی افراد دیگری از تحصیل کرده های دانشگاهی هم  بودند که از همین نوع «توهم» رنج می بردند. یک نمونه  آقای ابوالحسن بنی صدر بود که مرتب به ایده های «اقتصاد توحیدی» خود می بالید و ادعا داشت  می تواند کشور وملت را از فاصله طبقاتی برهاند.

  او عادت داشت علو ادعایی خود را به رخ این و آن بکشد و در یکی از جلسات جامعه مدرسینِ آن روز که همه حاضران از فقهای سرشناس بودند گفته بود :« من پنجاه نوع علم می دانم که شما هیچ کدام آن را بلد نیستید.» 

 او و حلقه ای از متوهمان پیرامونی اش، مخالفان خود از جمله شهید رجائی را بی سواد و فاقد علم و تخصص معرفی می کردند تا جایی که حضرت امام ، ضمن  یک سخنرانی در جواب آنها فرمود: «آقای رجائی عقلش بیشتر از علمش است».

شبیه همین ماجرا متاسفانه در حاکمیت جریان افراطی در آن هشت سال نیز تکرار شد. ادعاهای عجیب وغریبی  مانند: هاله نور، مدیریت جهانی و ... داشتند  که کاملا از جهالت آنان حکایت می کرد، لیکن با این فرق که اینها به جای ترورِفیزیکی به ترور شخصیتی روی آوردند وبا ترفند هایی توانستند چند سالی بر سر قدرت بمانند.

تامل در مناسبت های تاریخی

مناسبت 27 آذرفرصت خوبی است تا دقت وتامل بیشتری دراین گونه حوادث و رخدادها انجام بگیرد وبه این سوال پاسخ داده شود که چگونه می شود یک تعداد افراد با این که در محیط علمی حوزه ودانشگاه بزرگ شدند ، این گونه دچار لغزش می شوند و برغم حماقت وجهالتی که گرفتارش هستند، فرافکنی کرده و مخالفان خود را به این امور متهم می سازند و اگر چاره ساز نشد تا حد ترورفیزیکی وشخصیتی پیش می روند؟ 

برای  پاسخ ناگزیر از مطالب زیر هستیم:
 
هرعلمی اعم از علوم حوزوی و دانشگاهی   ظاهری دارند و  باطنی، هسته ای دارند و پوسته ای.
ظاهر و پوسته هر علمی ، همان اصطلاحات و الفاظ مربوط به آن علم است که هر کسی ولو از استعداد متوسط و حتی پایین تر از متوسط هم برخوردار باشد می تواند با اندک تلاشی همه آنها را یاد بگیرد و بر تمام آن اصطلاحات والفاظ تسلط پیدا کرده و به عبارت ساده تر انبار یک سری اصطلاحات و الفاظ خشک وخالی باشد و مانند ربات و کامپیوتر هر چه از وی سوال کردند فوری جواب بدهد.

اما هسته ، باطن و حقیقت علوم این گونه نیست .هرکسی نمی تواند آن را درک کند. تحصیل آن نیاز مبرم به مقدماتی دارد که مهم ترین آن « رشد عقلی » است. برای تقریب ذهن شاید این تشبیه راه گشا باشد: ظاهر و پوسته علم مانند هلی کوپتر می ماند ، همان گونه که هلی کوپتر به راحتی می تواند در هر جا ، بالای کوه ، ته دره ، پشت بام ، کوچه وخیابان فرود آید ، تحصیل و یادگیری اصطلاحات والفاظ علوم نیز چنین است ؛ به آسانی در ذهن وقلب هر طلبه ودانشجویی می تواند جای بگیرد.

اما باطن وحقیقت علوم ( حوزوی وغیر حوزوی) که از دل آن ابتکارات ، نوآوری ها وتولید علم بیرون می آید ، شبیه هواپیما است برای فرود نیاز به زمین مسطح و آسفالت و باند دارد ، به علاوه باید برج مراقبت تعبیه شود و خلبان با مسؤول برج در تماس مستمر باشد تا هواپیما بتواند بنشیند.

 بنابر این «رشد عقلی» غیر از «رشد علمی» است. به قول شهید مطهری :علم فقط حفظ و ضبط کلیات است و عقل قوه تجزیه وتحلیل قضایای مشهود وتطبیق آن کلیات بر جزئیات می باشد. ( حماسه حسینی ، ج3 ، ص 47) یا به تعبیر پرفسور سمیعی آنجا که رابطه اجتماعی رفتگر بی سواد محله شان را با یک پزشک جراح مقایسه می کند و می گوید : «تحصیلات هیچ ربطی به شعور افراد ندارد.»

سخنان این دوشخصیت (حوزوی و دانشگاهی) در واقع ناظر به این واقعیت وحقیقت است که چه بسا افرادی بتوانند از نظر علمی مراحلی را پشت سر بگذارند و به مراتب عالی هم دست یابند اما از حیث عقل و شعور رشد نداشته و تازه در ابتدای راه باشند  و لذا نتوانند آن کلیات را برجزئیات و حوادث واقعه ومسائل روز تطبیق کنند وناخودآگاه دچار توهم شوند و در نهایت هم خود وهم دیگران  را به دردسرو زحمت اندازند.

 دهه های 60و70و80 که کم وبیش شاهد این گونه آدم های نامتعادل  بودیم ، اینها با همه تفاوت هایی که در روش و تاکتیک با هم داشتند ودارند، اما در یک مهم با هم  مشترک هستد و آن این که همه از شدت جهل ونادانی دچار توهم شده بودند و تصور می کردند  که آدم های استثنائی هستند و از دماغ فیل افتاده اند!
 البته یک نکته مشترک مهم دیگر هم داشتند که همه اینها در نوبه خود اهل کار وتلاش وکوشش بودند،شبانه روز جان می کَندَند اما چون کارهایشان از روی جهالت بود و معیار وملاک درستی نداشت به نتیجه نمی رسید ویا نتیجه عکس می داد.

در روایت هم داریم ، امام کاظم علیه السلام فرمود: «قَلیل العملِ من العاقلِ مقبولُ مضاعفُ وکثیرُالعملِ من اهلِ الهوی والجهلِ مردودُ.»عمل اندک از آدم عاقل پذیرفته شده و دوچندان می شود، اما عمل بسیار از اهل هوا وهوس ونادان پذیرفته نمی شود.« تحف العقول ، ص 408) یعنی عمل انسان عاقل ولو اندک هم باشد دارای خیر وبرکت وماندگار خواهد بود.

راه رشد عقلی

حال سؤال این است که رشد عقلی  به چه چیزی حاصل می شود؟ چه کنیم تا فرزندان حوزوی ودانشگاهی ما در کنار تحصیل علم از رشد عقلی هم برخوردار باشند و فردا گرفتار این گونه توهمات ومشکلات  نشوند و فعالیت های اجتماعی وخدماتشان برای مردم سودمند وخیر برکت داشته باشد؟

 قبلا  گفتیم که علم را همه کس می تواند تحصیل کند وتنها اندکی تلاش می خواهد  ، اما رشد عقلی فقط در دل و جان کسانی جای می گیرد که ضمیر دلشان صاف وسالم ، باند کشی شده  ودارای برج مراقبت  و از تهذیب نفس ، تقوا وخودسازی لازم برخوردار شده باشد.
 در حدیثی از امام کاظم علیه السلام نقل است فرمود : « اِنَّ الزَّرعَ  یَنبُتُ فی السَّهل وَلا یَنبُتُ فی الصَّفا فَکذالکَ الحِکمَهُ تَعمر فی قَلب المُتواضع ولا تَعمر فی قَب المُتَکبِّر الجَبَّار.» همان طوری که زراعت در زمین نرم می روید ونه برروی صخره وتخته سنگ ،  حکمت نیز تنها در دل انسان های متواضع جوانه می زند نه دردل  آدم های مغرور و گردن کش.( همان ، ص418)

در احادیث دیگر هم غرور و تکبر که شاید  ریشه همه رذائل اخلاقی باشد ، منشاء جهل معرفی شده و تواضع که مصداق بارز فضائل اخلاقی است ، ریشه عقل شمرده شده است. چنانکه امام  می فرماید : «ما دخل قلبا شیئ من الکبر الا نقص من عقله مثل ما دخله من ذالک» ( بحارالانوار ، 78 ، ص186) هیچ مقدار از کبر وغرور وارد دل  نمی شود مگر این که همان مقدار ازعقل کم می شود.

  ازسوی دیگر می بینیم واژه شناسان و علمای لغت یکی ازمعنای حکمت را همین رشد عقلی گرفتند. پس برای تحصیل علم وحکمت باید تقوا پیشه کرد واز رذائل اخلاقی دوری جست. علم منهای رشد عقلی و تقوا ، مانند جسم بدون روح است وفوری متعفن می گردد، چنانکه امام خمینی  فرمود : «اگر تهذیب در کار  نباشد علم توحید هم به درد نمی خورد» ( صحیفه امام ، ج13 ، ص 420) یعنی اگر علم توحید ، بدون رشد عقلی شد خودش حجاب اکبر خواهد بود.«العلم هوالحجاب الاکبر» وآدمی را دچار غرور ، توهم  و گمراهی کرده و به جای بهشت به جهنم می برد.
 
طریقه تحصیل تقوا

اکنون که رشد عقلی همان حکمت شد وحکمت هم  با تقوا وتهذیب نفس به دست می آید ، حال این سوال پیش می آید ، تقوا وتهذیب وخودسازی چگونه حاصل می شود؟ آیا روزی  با 17 رکعت نماز ، سالی یک ماه روزه و یا با پوشیدن لباس سیاه در ایام محرم وصفر و پیاده روی در مراسم اربعین و یا با گذاشتن ریش ، گرفتن تسبیح به دست و انداختن چفیه به گردن و...  انسان می تواند به  رشد عقلی  وحکمت دست یابد؟

آنچه که از اساتید و علمای اخلاق آموختیم این امور اگر چه مهم  و با ارزش هستند ، اما تنها «جزء العله» و بخشی از طریق تقوا  وسلوک بشمار می آیند. در کنار آن باید به سایر واجبات هم اهتمام داشت واز محرمات نیز دوری جست.  باید  از غیبت، تهمت ، هتک حرمت دیگران ، هتاکی ، فحاشی ، دروغگویی  ، حرام خواری ، ظلم وستم و... نیز پرهیز نمود.

متاسفانه گاهی بعض افرادی مشاهده می شوند که نماز اول وقتشان ترک نمی شود ولی خیلی راحت غیبت می کنند  ، مثل آب خوردن دروغ می گویند.
آیت الله شهید مطهری می نویسد:
«گاهی در جامعه - وقتی  که تربیت غلط باشد - حساسیت هایی برای بعضی مستحب ها به وجود می آید که مردم واجب هایشان را ترک می کنند وگاه حساسیت هایی نسبت به برخی مکروه ها پیدا می شود که مردم صدها حرام را فدای یک مکروه می کنند...
گاهی حساسیت مردم نسبت به دروغ نگفتن کم می شود ونزدیک به صفر می رسد وحساسیتشان نسبت به زیارت رفتن آنقدر زیاد می شود که به حد یک واجب درجه اول می رسد.»

 آن شهید عاقل بعد این سوال را مطرح می کند آیا ما می توانیم به خاطرانجام  یک عمل مستحبی ، مثل زیارت امام حسین (علیه السلام) به چند عمل حرام مرتکب شویم ؟ مثلا هنگام گذرنامه گرفتن چند تا دروغ بگوییم ! وقتی می خواهیم پولمان را تبدیل کنیم چند دروغ دیگر بگوییم؟ بعد توجیه کنیم چون درراه دین است دروغ جایز است؟ ( اسلام ومقتضیات زمان ، ج2، ص 82-83 ، با اندک تصرف در عبارت وحفظ معنا)

 آن معلم شهید در جای دیگر تعبیر جالب تری دارند ومی نویسند: «این گونه کارها بی دینی است وبا بی دینی نمی شود برای دین خدمت کرد.» (سیره نبوی ، ص 64) ایشان درانتهای  این بحث اضافه می کنند ومی نویسند : «آنهایی که متصدی تربیت صحیح جامعه هستند باید مراقب این امور باشند.»

ظاهر اسلامی به تنهایی کافی نیست

امروز بحمدلله در کشور ما مشکل تحصیل علم ، کم و بیش بر طرف شده است. نسل جوان کشور بالاخره تحصیلات خود را در دانشگاه های دولتی وغیر انتفاعی پشت سر می گذارند ومدارک عالی را کسب می کنند، سالی حدود یک میلیون نفر فارغ التحصیل از دانشکاه ها داریم ، اما در این میان به رشد عقلی چقدر توجه می شود؟ با این که حضورجوانان در دعای کمیل ها ، دعای ندبه ها ، مراسم اعتکاف ونماز جمعه ها چشمگیراست، اما به  قول یکی از اساتید اخلاق ، «اینها چندان چنگی به دل نمی زند» ، چرا ؟ چون به ظواهر بسنده کردیم واز عمق غافل ماندیم ، چسبیدیم به پوسته  و از هسته  وا ماندیم  ، در کنار علم به رشد عقلی نپرداختیم.
این امورهر چند پر رنگ هم بااشد نمی تواند به تنهایی مفید وموثر باشد. ازپیامبر گرامی اسلام حدیث داریم می فرماید :

« لاتنظروا الی کثره صلاتهم وصومهم وکثره الحج والمعروف وطنطنتهم بالیل ولکن انظروا الی صدق الحدیث واداء الامانه» (میزان الحکمه ، ج5 ، ص 288)

 به زیادی نماز ، روزه ، حج و شب زنده داری مردم نگاه نکنید، ( اینها نمی توانند به تنهایی ملاک باشند) بلکه ببینید صداقت وامانت داری آنها چگونه است.
در روایت دیگر تعبیر حکمت آمیز تری هست ، می فرماید: تنها پیشانی بر زمین نهادن نمی تواند کافی باشد  ببینید رشد عقلی آنها  چطور است؟! چون کلاغ هم از روی عادت نوک دماغش را مرتب به زمین می کوبد.
 در 37 سال گذشته هر مشکلی درمجلس ، قوه قضائیه و دولت وجود داشته  از ناحیه کسانی بوده که عقلشان کمتر از علمشان بوده است.

 اگر این روند ادامه داشته باشد  به یقین در آینده با مشکل جدی تری مواجه خواهیم شد. آیا کسی هست  در کنار آموزش به پرورش و در جنب تعلیم به تربیت و رشد عقلی نیز اهتمام داشته باشد؟  از لسان  آیت الله  شهید مطهری می پرسیم امروز چه کسانی و چه ارگانی و کدام موسسه ای  مسؤول رسیدگی به این ناهنجاری ها هستند؟

به مناسبت شهادت شهید مفتح ،این ایام  «هفته وحدت حوزه ودانشگاه» نام گرفته است. شاید پیام این نامگذاری همین باشد که  در این دو مرکز علمی انسان های بزرگی  مثل شهید مفتح  که عقل وعلم را در کنار هم داشتند ، تعلیم وتربیت شوند ونقش تعیین کننده در جامعه ایفا نمایند.

 در این صورت نه تنها به گونه اتوماتیک وار وحدت میان حوزه ودانشگاه حاصل خواهد شد ، بلکه جامعه نیزاز شر آدم های «درس خوانده و جاهل» رها شده و در سایه رشد عقلی  انسان های وارسته به آرامش و پیشرفت و بالندگی خواهد رسید.