بازیگران ایرانی و مرحوم استانیسلاوسکی!

عصر ایران؛ مهرداد خدیر- هر چند مردم فیلم ها را با بازیگران آنها به یاد می آورند و بازیگران در موفقیت یا ناکامی یک فیلم سینمایی یا تلویزیونی نقش فراوان دارند اما فیلم به مثابه یک اثر متعلق به کارگردان است و از حیث منافع مادی از آنِ تهیه کننده ای که بر روی آن سرمایه گذاری و هزینه های آن را تأمین کرده است.

بازیگر همان کاری را انجام داده که کارگردان از او خواسته و سخنی را گفته که فیلم نامه نویس نوشته و کارگردان بر زبان بازیگر گذاشته و تا نظر کارگردان را تأمین نکند دوباره و سه باره و صدباره حتی باید تکرار کند.

بر این اساس می توان گفت بازیگر ابزاری است در دست کارگردان تا آنچه او در «ذهن» خود پرورانده را به «عین» تبدیل کند. با این حال چه در ایران و چه در جاهای دیگر دنیا بازیگرانی سال ها در یک نقش فرو می روند و حتی حاضر به تغییر ظاهر خود نیستند که بر پایه آن فیلم چهره پردازی شده بود!

رسانه ها نیز به این توهم دامن می زنند و دوست دارند بازیگر مورد نظر را در هیات نقش محبوب تبلیغ و ترویج کنند تا خودش که قطعا آن جذابیت را ندارد.

توجیه این دسته از بازیگران مکتب و آموزه های «استانیسلاوسکی» است که فاصله را نمی پذیرد ولی این نپذیرفتن برای ایفای هرچه بهتر نقش و باورپذیر ساختن آن است نه این که بازیگر دچار سوء تفاهم شود و مثلا اگر نقش فلان امپراتور را بازی کرده در بیرون پروژه دچار احساس خود امپراتوری شود‍. در واقع استانیسلاوسکی می گوید چنان در نقش غرقه شو که کاملا باورت کنند نمی گوید بیرون از فیلم و تئاتر هم خودت نباش!

مثلا در این که بازی خانم مریلا زارعی در فیلم « شیار 134» درخشان و تأثیر گذار است تردیدی نیست اما انگار هم او و هم برخی رسانه ها باورکرده اند که او دیگر خودش نیست و همان نقش است و به تازگی ادعاهایی را مطرح می کند که قطعا او را در پذیرش نقش های بعدی دچار مشکل می سازد. به گونه ای که گویا باور کرده همان «الفت» - مادر رنج دیده داستان - است و از زبان او گفت و گو می کند.

این که نقش « الفت» را خوب بازی کرده و از عهده لهجه کرمانی به نیکویی برآمده و به گفته خانم آبیار با زبان روزه بازی کرده همه ستودنی است اما این که به عنوان یکی از قهرمانان دفاع مقدس از او تجلیل شود شگفت آور به نظر می رسد چون از خود مادران واقعی باید در این گونه موارد یاد کرد نه از بازیگران حرفه ای که این نقش ها را ولو با خالص ترین نیت بازی می کنند.

فریبرز عرب نیا را به یاد آوریم که به خاطر چند سال بازی در سریال « مختارنامه» چنان در این نقش فرورفت که دیگر خارج نشد و شاید هنوز هم نشده باشد و اصطلاحا در « مختار» فرو رفته است.
 
یا داریوش ارجمند که پس از سریال امام علی و ایفای نقش مالک اشتر به ظاهر قبلی بازنمی گشت تا این که در سریال هایی ایجاب می کرد ولی همچنان در رفتار و گفتار بیرون فیلم ها مالک اشتر است! در این فاصله البته در «آدم برفی» بازی و نقش «اسی در به در» را بازی کرد اما دوباره شد همان نقش مالک اشتر و در یک برنامه تلویزیونی احساس نمی کردی با یک مجری طرفی و البته کار او اجرا نیست و بیشتر در موضع دانای کل می نشست.

این بازیگران را می توان با فرهاد آییش مقایسه کرد که به سرعت از جلد دکتر مصدق در نمایش « راپورت های شبانه» بیرون آمد و دوباره « سقراط» شد و بیرون از تئاتر خود فرهاد آییش است. نه دکتر مصدق و نه سقراط و نه هیچ یک از نقش های متعددی که بازی کرده است. 

به نظر می رسد شماری از بازیگران ما دچار یا مبتلا به دو گونه خطا شده اند:

اول این که فراموش کرده اند تنها و تنها بازیگرند و باید درباره نوع ایفای نقش صحبت کنند. در غیر این صورت مثل این است که در هر برنامه سیاسی یا نظامی که درباره دکتر چمران باشد فریبرز عرب نیا را دعوت کنند البته در فقره اخیر آقای مهدی چمران اجازه نمی دهد و خود او هست.

دوم این که فیلم به لحاظ معنوی و اعتباری متعلق به کارگردان و از حیث مادی هم متعلق به تهیه کننده است و بازیگر تنها یک عامل است که نمی تواند اراده خود را بدون تأیید کارگردان محقق سازد.

ماجرا در بازی فوتبال البته متفاوت است. بازیکن مأموریتی دارد اما خودش بازی می کند و حتی می تواند تصمیم متفاوت بگیرد و گلی را به ثمر رساند ولی کات در کار نیست و اگر بد بازی کند تعویض می شود.در فیلم اما بازیگر باید آن قدر بازی کند تا همانی شود که کارگردان می خواهد.

بی سبب نیست که برخی از بازیگران پس از مدتی از این همه «خودشان نبودن» خسته می شوند و حتی بازیگری مثل علی مصفا در تعبیری تند و تکان دهنده و برخورنده می گوید: بازیگری شغل شرم آوری است!

او واژه «شرم آور» را در توصیف حرفه ای به کار می برد که خیلی ها کشته و مرده آن هستند و هم پول در آن هست و هم شهرت. شاید به خاطر این باشد که ناگزیر است خودش نباشد و هر کاری را انجام بدهد که کارگردان می خواهد.

در هفته ای مثل دفاع مقدس اگر از فیلم « شیار 143» یا « ملکه» ساخته « باشه آهنگر» یا هر فیلم دیگر تجلیل شود خیلی خوب است و این ستایش طبعا هم شامل کارگردان باید باشد وهم بازیگران و هم دیگر عوامل و طبیعی است که برای جلب توجه بیننده تلویزیونی بازیگر دعوت شود اما این که بازیگر دچار سوء تفاهم شود و خیال کند همان مادر صبور است خود بازیگر را در آینده گرفتار می کند و بیننده را وامی دارد با همین منطق از نقش منفی متنفر باشد.

اگر سال ها پیش داریوش ارجمند چنان در نقش مالک اشتر فرورفت که به حرکات و سکنات و گفتار و رفتار عادی او هم سرایت کرد و بعد نوبت به فریبرز عرب نیا رسید که با مختارنامه خیال کند خود « مختار» است حالا انگار نوبت خانم مریلا زارعی شده است.

مشکل از اینجا ناشی می شود که برنامه سازان تلویزیونی ترجیح می دهند به جای کارگردان و نویسنده از بازیگر دعوت کنند چون چهره او آشناتر و جذاب تر است.

در همین جشن سریال شهرزاد همه بودند الا خانم نغمه ثمینی یکی از دو نویسنده سریال. تازه این جشن را خود تهیه کنندگان برپا کرده بودند.

سینما یعنی فضا‌سازی به اضافه شخصیت‌پردازی و این دو کار را کارگردان انجام می‌دهد و بازی‌ها بخشی از شخصیت‌پردازی است نه این که بازیگر خود را با نقش یکی بداند و مثلا اگر صاحب نقش عارف بوده او هم عارف بشود و قس علی هذا.