کاهش حمل‌و‌نقل دریایی در حوزه خزر

روزنامه دنیای خودرو؛ مصطفی ملکی - دریای‎خزر بزرگ‌ترین، دریاچه جهان 380 هزار کیلومترمربع وسعت دارد. طول سواحل این دریاچه 6500 کیلومتر است، طول این دریاچه 1205 کیلومتر و عرض آن220 تا 554 کیلومتر است، بیشترین عمق این دریاچه نیز 1025 متر و کمترین عمق آن 28 متر است. در حاشیه دریای خزر پنج کشور جمهوری اسلامی ایران، جمهوری فدراتیو روسیه، جمهوری آذربایجان، جمهوری قزاقستان و ترکمنستان قرار دارند. از این کشورها به‌غیر از جمهوری اسلامی ایران و جمهوری فدراتیو روسیه بقیه به آب‌های آزاد دسترسی ندارند.

یکی از مشکلاتی که این روزها گریبان بنادر را گرفته و پسرفت آمارهای مربوط به عملکرد آن‌ها را موجب شده، تغییر شیوه‌های سنتی حمل‌ونقل و انتقال کالاهای اساسی مانند نفت و گاز به وسیله خطوط لوله است. در این مطلب قصد داریم  به بررسی پدیده‌های جدید بر آمار حمل‌ونقل این بنادر بپردازیم.

  سهم کشورها

طول سواحل جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خزر حدودا 657 کیلومتر، جمهوری آذربایجان 820 کیلومتر، جمهوری فدراتیو روسیه 1467 کیلومتر، جمهوری قزاقستان 1900 کیلومتر و کشور ترکمنستان 900 کیلومتر است. راه دسترسی دریایی دریای خزر از طریق رودخانه ولگا- دن به آب‌های آزاد ممکن است. حمل‌ونقل دریایی یکی از شیوه‌ها برای انتقال کالا بین کشورهای حاشیه دریای خزر و بعد از فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی اهمیت بیشتری پیداکرده است و هریک از این کشورها به دنبال افزایش فعالیت خود در این زمینه هستند.

  کارنامه ایران در حمل‌ونقل بندری

طبق آخرین آمارها و تحقیقات صورت‌گرفته، در سال‌ 2016 در مقایسه با سال 2015، میزان جابه‌جایی در بنادر کشورهای حاشیه خزر رو به کاهش بوده ‌است. نکته‌جالب عملکرد بنادر ایرانی است، بر اساس آخرین محاسبات، حجم حمل‌ونقل کشور از 14 میلیون تن در سال 2009 به حدود 6.4 میلیون تن در سال 2013، 2014، 2015 و 2016 تنزل پیدا کرده است!

در سال 2016 عملکرد بنادر جمهوری اسلامی ایران در حاشیه‌خزر که شامل بنادر انزلی، امیرآباد، نوشهر، فریدون‌کنار، نکا و آستارا هستند، 6.5 میلیون تن بوده است و نسبت به سال 2015 به میزان 1.7 درصد رشد نشان می‌دهد. از کل عملکرد بنادر جمهوری اسلامی ایران در حاشیه خزر 6.2 میلیون تن مربوط به کالای خشک (با مجموع 8 درصد رشد نسبت به سال 2015) و 0.3 میلیون‌تن کالای مایع (با مجموع 60 درصد کاهش نسبت به سال 2015) برخوردار بوده است. از مجموع عملکرد بنادر ایران در حوزه خزر 3.08 میلیون‌تن از طریق بندر انزلی (با 42 درصد رشد نسبت به سال 2015)، 2.3 میلیون‌تن از طریق بندر امیرآباد، 0.7 میلیون‌تن از طریق بندر نوشهر، 0.07 میلیون تن از طریق بندر نکا، 0.07 میلیون‌تن از طریق بندر فریدون‌کنار و 0.17 میلیون تن از طریق بندر آستارا انجام شده است.

  کارنامه دیگر کشورها

  روسیه: نگاهی به عملکرد بنادر روسیه نشان می‌دهد در سال 2016 مجموع عملکرد این بنادر در حوزه خزر (بنادر ماخاچ کالا، آستارا خان و اولیا) 6.1 میلیون تن و نسبت به سال 2015 به میزان 9.6 درصد کاهش داشته است. از عملکرد بنادر روسیه در حوزه خزر 3.1 میلیون تن مربوط به کالای خشک و 2.9 میلیون تن مربوط به کالای مایع است که در مقایسه با سال 2015 کالای خشک 3.5 درصد رشد و کالای مایع 20.6 درصد کاهش داشته است. در سال 2016 از مجموع عملکرد بنادر روسیه در حوزه خزر از بندر ماخاچ کالا 3.3 میلیون تن، از بندر آستارا خان 2.6 میلیون تن و از بندر اولیا 0.2 میلیون تن کالا جابه‌جا شده است.

  جمهوری آذربایجان: در سال 2016 عملکرد بنادر جمهوری آذربایجان که شامل بندر بین‌المللی باکو و پایانه‌های نفتی از قبیل پایانه نفتی سنگچال، دیوبندی، الات و بندر هوسان هستند، 5.8 میلیون تن بوده است که نسبت به سال 2015 به میزان 12.5 درصد کاهش نشان می‌دهد، از مجموع عملکرد بنادر آذربایجان نیز 1.3 میلیون تن مربوط به کالای خشک و 4.5 میلیون تن مربوط به کالای مایع بوده است. از کل عملکرد بنادر جمهوری آذربایجان در سال 2016 به مقدار 4.5 میلیون تن از طریق بندر باکو جابه‌جا شده است و از کل مقدار کالای جابه‌جا‌شده از طریق بندر باکو به میزان 87 درصد ترانزیت کالای (مایع و خشک) کشورهای قزاقستان و ترکمنستان بوده است.

  قزاقستان: در سال 2016، حجم جابه‌جایی محموله‌ها در بنادر کشور جمهوری قزاقستان و در مجموعه بندری اکتائو (باتینو، کوریک واکتائو) کمتر از 5 میلیون تن بود و نسبت به مدت مشابه سال 2015 که به مقدار 5.9 میلیون تن عملکرد داشته است و حدودا 25 درصد کاهش نشان می‌دهد. علت این کاهش، کم شدن حمل‌ونقل فرآورده‌های نفتی از طریق دریاست که در سال‌های اخیر انتقال نفت از سایر خطوط حمل‌ونقل کشور جمهوری قزاقستان افزایش ‌یافته اما برخلاف کاهش مقدار محموله‌های نفتی، انتقال فلزات و غلات نسبت به سال 2015 نزدیک به 25 درصد افزایش نشان می‌دهد. حجم انتقال کالا بین بندر اکتائو و باکو از طریق کامیون واگن با استفاده از ترمینال فری در سال 2016 نیز در مقایسه با سال 2015 نزدیک به 4 برابر افزایش‌یافته و به رقمی حدود 12 هزار دستگاه رسیده است.

  ترکمنستان: در پنج سال گذشته (2011 تا 2015) حجم حمل‌ونقل محموله از طریق دریا در ترکمنستان 123 درصد افزایش‌یافته است اما این افزایش مربوط به حمل‌ونقل کالا نمی‌شود، بلکه به افزایش حمل مسافر به میزان 111 درصد مربوط می‌شود. در سال 2011 تا 2015 به میزان 13.4 درصد از جابه‌جایی کالا با سایر شیوه‌های حمل‌ونقلی (ریلی، جاده‌ای هوایی و لوله) در کشور ترکمنستان افزایش‌یافته اما برخلاف افزایش عملیات حمل کالا و مسافر در استفاده از سایر شیوه‌ها، استفاده از حمل‌ونقل آبی با 60.5 درصد کاهش، بیشترین سهم کاهش را در حمل‌ونقل کشور ترکمنستان به خود اختصاص داده است.

  فری‌ترمینال‌ها: در بنادر حاشیه خزر کشورهای قزاقستان، آذربایجان و ترکمنستان دارای فری ترمینال‌هایی هستند که مستقیما به ریل متصل و کالا از طریق واگن به کشتی منتقل و به مقصد فرستاده می‌شود. در همین راستا در سال 2016 به تعداد 23415 واگن به‌وسیله بندر باکو و از طریق فری‌ترمینال جابه‌جا شده است و از این تعداد 13791 واگن (53.5 درصد) بین بنادر باکو-اکتائو-باکو و تعداد 9850 واگن (7/41 درصد) بین بنادر باکو-ترکمن‌باشی‌- باکو بوده است. همچنین در فری ترمینال جدید بندر باکو مستقر در منطقه الات در سال 2016 به تعداد 36896 واگن به‌وسیله فری‌ترمینال جدید جابه‌جا شده است و از این تعداد 11109 واگن (30.1 درصد) بین بنادر باکو- اکتائو- باکو و تعداد 25787 واگن (9/69 درصد) بین بنادر باکو-ترکمن‌باشی - باکو بوده است.

  جمع‌بندی

با نگاه کلی به عملکرد بنادر کشورهای حاشیه خزر در سال‌های گذشته متوجه می‌شویم عملکرد بنادر روسیه و ایران در حاشیه خزر و سایر بنادر کشورهای حاشیه خزر نه‌تنها روند روبه رشدی نداشته‌اند، بلکه از کاهش جدی برخوردار بوده‌اند:

  روسیه از 10 میلیون تن در سال 2010 به 7.9 میلیون تن در سال 2014 و به 6.1 میلیون تن در سال 2016 رسیده است.

  آذربایجان از 13 میلیون در سال 2003 و 12 میلیون تن در سال 2010 به 6.6 میلیون در سال 2015 و 5.5 میلیون تن در سال 2016.

  قزاقستان از 12.8 میلیون تن در سال 2010 به 5.8 میلیون تن در سال 2015 و کمتر از 5 میلیون تن در سال 2016.

  ایران از 14 میلیون تن در سال 2009 به حدود 6.4 میلیون تن در سا‌ل‌های2013، 2014، 2015 و 2016.

  ترکمنستان 9.2 میلیون تن در سال 2012 به کم‌تر از 5 میلیون تن در سال 2015 رسید و این هشداری است برای توسعه بنادر کشورهای حاشیه خزر که مجموع ظرفیت آنها از مرز 100 میلیون تن نیز گذشته است. یکی از دلایل عمده این کاهش‌ها ایجاد مسیرها و استفاده از شیوه‌های جدید حمل‌ونقل به‌ویژه استفاده از خطوط لوله برای انتقال نفت و یکی دیگر از دلایل عمده آن افزایش تولیدات داخلی کشورهای منطقه است.