اشاره: مجموعه تلویزیونی «یوسف پیامبر(ع)» در حالی بیش از نیمی از قسمت های خود را پشت سر گذاشته است که یکی از پر مخاطب ترین و پرحاشیه ترین سریال های اخیر صدا و سیما است. این مجموعه از همان قسمت نخست با واکنش های متفاوتی روبرو شد.

به تصویر کشیدن یک داستان قرآنی، حساسیت برانگیز بودن نوع درام و تصوری که از آن در اذهان وجود دارد، گرایشات عقیدتی کارگردان سریال و... از جمله عواملی بودند که از اول، «یوسف پیامبر» را کانون توجه و واکنش های گوناگون قرار داد.

اما با گذشت زمان و پخش قسمت های مختلف سریال، آنچه مشهود است، استقبال کم نظیر مردم از این اثر است. تا آنجا که در بسیاری از شهرستان ها و در ساعت پخش «یوسف پیامبر» خیابان ها خلوت می شوند.

فرج الله سلحشور، کارگردان، نویسنده و تهیه کننده «یوسف پیامبر» به همراه مجید میرفخرایی، مدیر هنری سریال، دعوت روزنامه کیهان را پذیرفتند و با مدیر مسئول و شورای سردبیری این روزنامه ملاقات کردند.

حسین شریعتمداری، مدیر مسئول روزنامه کیهان در این دیدار ضمن ستایش تولیدکنندگان «یوسف پیامبر(ع)» گفت: خداوند تبارک و تعالی داستان های قرآنی را به صورت بسیار موجز و برای عبرت انسان ها بیان فرموده است. عده ای از جمله علما و مفسرین در طول تاریخ این داستان ها را به تناسب نیاز باز کرده اند. آقای سلحشور و دوستانشان نیز با تولید سریال یوسف پیامبر همین کار راکرده اند.

وی مجموعه تلویزیونی «یوسف پیامبر» را متعهدانه و نجیب توصیف کرد و افزود: توده های عظیم مردم تشنه معارف دینی هستند و هنرمخصوصا فیلم این معارف را در قالبی می ریزد که به راحتی به مخاطب عرضه می شود. در سریال یوسف پیامبر(ع) هم همین کار انجام شده است.

شریعتمداری، اقداماتی همچون به تصویر کشیدن قصه قرآنی حضرت یوسف را موجب بسته شدن راه تحریف این داستان ها دانست و ادامه داد: در این سریال نوعی پاکی، قداست جریان دارد و بسیاری از آموزه های دینی را خود به خود به مخاطب القا می کند. یوسف به عنوان پیامبری معرفی می شود که همیشه بر اطرافیانش اثر می گذارد و دلیل این اثرگذاری یکتاپرستی معرفی می شود. ضمن این که آمیختگی دین و سیاست در آن کاملا مشهود است.

آنچه از نظر می گذرد، ناگفته های کارگردان «یوسف پیامبر» از واکنش ها به این سریال و مشکلات و مسائل و فراز و نشیب های تولید آن است.

واکنش های منفی و استقبال مردم

-مجموعه تلویزیونی یوسف پیامبر از همان ابتدای به نمایش درآمدن از سیما با واکنش های مختلفی روبرو شد. به نظر شما دلیل اصلی این امر چیست؟

¤ هرکس که به تولید یک کار ارزشی می پردازد، با تهاجمی از سوی عده ای روبرو می شود که می خواهند کار را له کنند و نگذارند که سربلند کند. درمورد این سریال جالب است بدانید که در اوایل پخش، طرح هایی به نهادهای مختلف، حتی بیت رهبری ارائه شد تا جلوی ادامه پخش آن گرفته شود و عده ای فریاد برآوردند که «واسلاما! قرآن تحریف شد!» در این میان عده ای از جریانات و روزنامه ها نیز از موج ایجاد شده سوءاستفاده کردند و برآن سوار شدند.

-اما برخلاف این واکنش های منفی، اقشار مختلف مردم، جذب سریال شدند.

¤ به خاطر این که ما قصه ای قرآنی را به تصویر کشیدیم و این نوع قصه ها با فطرت انسان ارتباط برقرار می کنند و مردم، مذهب و داستان های مذهبی را فطرتاً دوست دارند. البته علل و عوامل دیگری هم می توان ذکر کرد. ازجمله این که سعی کردیم در این سریال بیان خوبی داشته باشیم؛ چه در تصویربرداری، چه دکور، چه دیالوگ نویسی و تا جایی که ممکن بود از امکانات موجود استفاده کردیم.

-شما قبلاً هم سراغ قصه قرآنی رفته بودید و درباره اصحاب کهف سریال ساخته بودید. این بار هم به روایت تصویری حضرت یوسف پرداختید. باتوجه به دشواری و زمان بر بودن این نوع کارها، چرا فقط در این زمینه فعالیت می کنید و سایر ژانرها را تجربه نمی کنید؟

¤ راستش را بخواهید من خیلی عاشق سینما و فیلمسازی نیستم. دلیل ساخت قصه های قرآنی هم این است که دیدم چاره ای نیست و باید الگو ارائه دهیم و از این طریق حرفی برای گفتن داشته باشیم. هدف فیلمسازی نیست، بلکه الگوسازی است.

- با توجه به این که هدف شما الگوسازی بود، چرا سراغ داستان دیگری نرفتید؟

¤ به عقیده من قصه حضرت یوسف اصول دین است. در این قصه توحید، نبوت، معاد، امامت و عدل مطرح شده است. تاکنون 17 فیلم در جهان از روی این داستان ساخته شده است، اما هیچ کدام از این منظر به آن نگاه نکرده اند. متأسفانه در تاریخ هم به جنبه توحیدی آن نپرداخته است. اما با شکافتن تاریخ، این جنبه هم قابل درک است. چون در تمام طول تاریخ مصر باستان، تنها یک پادشاه یکتاپرست وجود داشت. همان پادشاهی که آن خواب را دید. با این که در روایات از سردمداران مصر به عنوان فرعون یاد شده، دراین مورد از کلمه ملک استفاده شده است. به همین دلیل هم صحنه های درگیری یوسف با ارباب معابد و مبارزه با شرک و بت پرستی را هم در اینجا آورده ایم.

- قصه حضرت یوسف چه اهمیت و تاثیری روی زندگی امروز انسان ها و جامعه امروز ما دارد؟

¤ خداوند می فرماید که قرآن کتاب هدایت بشر تا قیامت است. یعنی این کتاب می تواند دستورالعملی برای حل تمام مشکلات روزمره جوامع بشری در همه اعصار باشد. الان هم محور مخالفت با ستمگران دنیا همین دستورالعمل شده است. ضمن این که قصه های قرآنی نمونه هایی برای عبرت بخشیدن به انسان ها هستند. در واقع داستان گویی هدف نیست بلکه آن دستورات دینی هدف هستند. جامعه امروز ما به معاد، عدالت و امامت نیاز دارد که تمامی این موارد در قصه یوسف آمده است. به خصوص این که امروز در روزگاری هستیم که مدیریت جوامع با تقلب انجام می شود و مدیریت الهی یک نیاز است. ما هم با به تصویر کشیدن این داستان قصد داشتیم نمونه یک مدیریت با اخلاص را نشان دهیم و بگوییم که حکومت یوسف کوچک در مصر، نمونه ای است از حکومت یوسف بزرگ بر کل جهان. این نوع حکومت می تواند برای تمام جوامع یک الگو باشد.

منابع داستانی

-روایت قرآنی حضرت یوسف بسیار موجز است.حال آن که شما از روی آن 45 قسمت حدوداً یک ساعته تولید کرده اید. آیا برای باز کردن قصه و ایجاد روایات و داستانک های حاشیه ای، برداشت های شخصی خود را اضافه نموده اید؟

¤ نه تنها برداشت های شخصی را اضافه نکردیم که به نظر بنده یک مسئله مهم که ضایعه ای برای سینمای امروز جهان محسوب می شود، تحمیل نظر شخصی فیلمساز است. این ابتلا در غرب پذیرفته شده است. برای این که در آنجا از انسان موجودی عاقل تر نمی دانند و قبول ندارند که برای حل مشکلات و مسائل خود به آن مراجعه کنند. یعنی انسان محور هستند. اما در اینجا این مشکل وجود ندارد. انسان، محور نیست چون بالاتر از انسان هم هست که می توان به آن رجوع کرد. براین اساس هنرمند غربی نظر و استنباط شخصی خود را مطرح می کند. عین این تجربه آن ها در جامعه ما نیز ترجمه می شود. به همین دلیل شیطان و روح به نمایش درآمده در فیلم ها و سریال های ما نظر شخصی کارگردان است، نه مطابق تعریف دین. سینماگر نمی تواند در سینمای دینی هرچه خودش خواست ببافد. هرچند در پردازش داستان آزاد است، اما تعریف باید با آیات و روایات منطبق باشد. یعنی امانتداری رعایت شود. این چیزی است که امروز در سینما جریان ندارد و ما سعی کردیم در سریال «یوسف پیامبر» رعایت کنیم. می توانستیم سریال را در 5 یا 6 قسمت ارائه دهیم. اما با حفظ امانتداری بر آن افزودیم.

- براساس چه مستندات و منابعی داستان را شاخ و برگ دادید؟

¤ متون تاریخی، عرفانی، شعرها و کتب تفاسیر شیعه و سنی، منابعی بودند که از آن ها استفاده کردیم. به خصوص این که تفاسیر سنی دارای روایات و حکایات فراوانی هستند که به ما کمک بسیاری کردند تا به اصل قصه قرآنی حاشیه بدهم.

- اما به نظر می رسد که باز هم بخش هایی از کار در هیچ منبعی نیامده اند. برای خلق آن ها به چه منبعی رجوع کردید؟

¤ بله، حلقه های مفقوده ای وجود داشت. بخش هایی مثل زمانی که یوسف از چاه درمی آید و به مصر می رسد، یا مقطعی که حضرت یوسف وارد خانه زلیخا شده تا زمانی که بزرگ می شود در هیچ یک از منابع نیامده بود و ما مجبور بودیم که به آن ها بپردازیم. اما همین موارد هم براساس مستندات انجام شد. یعنی با درنظر گرفتن ماقبل و ما بعد روایت و همچنین درنظر گرفتن سیره انبیا، حلقه های مفقوده را تکمیل کردیم.

مشکلات و حواشی سریال

- معمولاً ساخت سریال هایی چون «یوسف پیامبر» با مشکلات فراوانی که بسیار سخت هم حل می شوند روبرو می شوند. کمی در مورد این مشکلات و چگونگی کنار آمدن با آن ها بگویید.

¤ در طول تولید این سریال اتفاقات بسیار عجیبی افتاد. به عنوان مثال یک نفر در حال بازی کردن از اسب می افتاد و پایش می شکست و دیگر نمی توانست به کار ادامه دهد. فرد دیگری را جایگزین او می کردیم که از قضا بهتر درمی آمد. یک بار در وسط فصل تابستان، نیاز به هوای ابری داشتیم. در حالی که هوا کاملا صاف و آفتابی بود، درست در لحظه ای که ما فیلمبرداری را شروع کردیم ، ابرهایی از افق آمدند و جلوی خورشید را گرفتند و شرایطی که ما می خواستیم مهیا می شد. یک بار هم برعکس؛ در فصل زمستان که هوا کاملا ابری بود و ما به هوای آفتابی نیاز داشتیم، تنها همان مساحتی که در آن فیلمبرداری می کردیم به مدت 10 روز، یعنی درست همان زمانی که به آن احتیاج داشتیم آفتابی بود.

از این موارد در طول ساخت این سریال بسیار اتفاق افتاد. برای من اثبات شد که خدا سینمای دینی را دوست دارد، همان قدر که از سینمای غیردینی متنفر است.

- یکی از حواشی این سریال، بحث هایی بود که درباره هزینه آن مطرح می شد واین گونه عنوان می کردند که در این پروژه ریخت و پاش های بسیاری رخ داد. آیا واقعیت دارد؟ لطفاً بودجه این سریال را به طور شفاف بیان کنید.

سریال یوسف پیامبر یک چهارم موارد مشابه بودجه مصرف کرد، در حالی که دکورها و لباس های آن هزینه بسیار سنگین تری نسبت به دیگر کارهای تاریخی داشت. همچنین سرعت ساخت آن بیشتر از آثاری در این رده بود. مثلا ساخت برخی سریال های تاریخی 5، 6 سال زمان برده و ما در عرض دو سال و نه ماه این سریال 45 قسمتی را تولید کردیم. در حالی که دیالوگ های آن اغلب چند نفره است و ساخت آن به این سادگی نیست. این مجموعه 6 میلیارد و 400 میلیون تومان از صدا و سیما دریافت کرد. حدود 600 میلیون تومان هم از نهادهایی چون دولت فعلی و گذشته، وزارت صنایع، سپاه، شهرداری تهران، نیروی انتظامی و ... کمک گرفت. روی هم رفته حدود 7 میلیارد تومان هزینه آن شد.

- چطور است که برخی سریال های تلویزیونی با این که پروداکشن و تجهیزات پایینی دارند، اما هزینه های گزافی را دریافت می کنند؟

بزرگترین مشکل در زمینه مدیریت بودجه این است که از ابتدا برای یک سریال یا تله فیلم برآورد بودجه نمی شود. مثلاً سناریویی که آماده نیست را می گویند بروید کار کنید. سناریویی که نمی توان از روی آن تخمین زد که چقدر هزینه می برد، اما برای آن تعیین بودجه می شود. این گونه است که عوامل تولید، کار خود را شروع می کنند و حتی بسیاری از مطالب را در حین کار می نویسند. این امر سبب می شود که هم زمان تلف شود و هم دیالوگ هایی به کار اضافه شود که نباید گفته شوند. بسیاری از مشکلات سریال ها و فیلم های تلویزیون به این دلیل پیش می آیند که تولید یک کار قبل از این که سناریوی آن تکمیل گردد آغاز می شود. به همین دلیل برخی سوءاستفاده ها نیز صورت می گیرد.

- اشاره کردید که سریال یوسف پیامبر زمان بسیار کمتری را از موارد مشابه مصرف کرد. دلیل این امر چیست؟

¤ نظم از مهم ترین ویژگی های ساخت سریال یوسف پیامبر بود. برای ایجاد این نظم، فضای مذهبی ایجاد کردیم. به این ترتیب که نمازخانه و پیش نماز تعیین شد. هر صبح قبل از شروع فیلمبرداری، قرآن و دعا قرائت می شد. البته اعضای پروژه مجبور به شرکت در این برنامه ها نبودند. اما در طول زمان گرایششان افزایش می یافت. در حین ساخت سریال طی چند سال مسائلی نظیر اعطای وام به همکاران، محبت به آن ها و حتی در کنار هم غذا خوردن رعایت می شد. همین اعمال بر کار و سلامت تأثیر می گذاشت و به نظم آن کمک می کرد.

- نحوه انتخاب بازیگران، به خصوص شخصیت اول سریال که نقش حضرت یوسف را بازی می کند، چگونه بود؟

¤ این دغدغه را داشتم که هنرپیشه های این سریال از میان افرادی انتخاب شوند که موجب نشود که خدا از ما روی برگرداند. باید کسانی انتخاب می شدند که خدا دوستشان می داشت. مصطفی زمانی، بازیگر نقش حضرت یوسف اولین بار است که بازی می کند و تحصیلاتش نیز ارتباطی با سینما ندارد. او ویژگی هایی که ما انتظار داشتیم را دارا بود. قبل از اجرای نقش هم مدتی برایش جلسات آموزش بازیگری، پرورش صدا و اسب سواری گذاشتیم. همچنین وقتی دنبال بازیگر نقش کودکی حضرت یوسف بودیم و در انتخاب فرد مورد نظر مشکل داشتیم، زمانی پسر عمه خود را معرفی کرد که پس از دیدنش، دریافتیم که بهترین مورد برای بازی نقش کودکی آن پیامبر است. در حقیقت یوسف کوچک و یوسف بزرگ پسردایی و پسرعمه یکدیگرند. در این میان خانم ریاحی هم گزینه مناسبی برای ایفای نقش زلیخا بود. چون او هم باسابقه و توانا است و هم این که دارای این قابلیت است که می توان هم جوان نمایشش داد و هم پیر.

- وضعیت صحنه ها و دکورهای سریال در چه حال است؟

¤ در حال از بین رفتن هستند. قرار بود که مسئولان سازمان میراث فرهنگی از آن ها حفاظت کنند و در نمایشگاه ها مورد بازدید مردم قرار گیرند، اما هیچ اقدامی نشده است.

هنردینی دنیا را تسخیر می کند

- در ابتدای صحبت گفتید که از عوامل اصلی استقبال مخاطبان از این سریال، ارتباط با فطرت مردم است. یک مسئله ای که از سوی کارشناسان مطرح می شود این است که قالب و ماهیت رسانه هایی چون سینما و تلویزیون با دین در تضاد است. شما چگونه این تضاد را حل کردید؟

¤ به نظرم، این دیدگاه کارشناسان درست است و سینما و تلویزیون فعلی نیز مصداق آن است. به عبارتی سینما و تلویزیون موجود هیچ سنخیتی با مذهب ندارند. چون انسان محور هستند. جایی که انسان و آمال و آرزوهای نفسانی او هدف باشد، مذهب جایگاهی ندارد. اما به این معنی نیست که نمی توانیم این تعریف را تغییر دهیم. در صورتی سینما و تلویزیون دینی می شوند که در خدمت خدا باشند. این نوع سینما هیچ گونه تضادی با دین ندارد.

- چه بسترهایی باید فراهم شود تا به سینما و تلویزیون مورد نظر دست یابیم.

¤ اصلاح سینما و تلویزیون و دینی شدن آن باید از دانشکده ها و مراکز آموزشی سینمایی آغاز شود. وقتی می گوییم که سینما و تلویزیون باید خدامحور باشند، نیروهایی که بتوانند آن را محقق کنند لازم است. محل اصلی تربیت نیرو هم دانشکده ها و مراکز آموزشی سینمایی هستند. این نهاد ها باید هنرمند مذهبی تربیت کنند. به خصوص برای تلویزیون که آثار آن ها تا عمق خانه های مردم نفوذ می کند. به همین دلیل نباید اجازه دهیم هر هنرمندی به تلویزیون راه یابد، همان طور که هر کسی را به خانه خود راه نمی دهیم.

- سینمای دینی در ترویج آموزه های دینی تا چه حد کاربرد دارد؟

¤ ببینید، سریال قبلی بنده، اصحاب کهف (مردان آنجلس) تاکنون حدود 3 میلیارد مخاطب جهانی داشته است. اگر قرار بود که این داستان را از طریق منبر برای این جمعیت تعریف کنیم، نیاز به منبر رفتن 40 هزار نفر است که در صورتی که مخاطب هر بار منبر رفتن آن ها 100 نفر باشد. 250 سال طول می کشد. این مسئله کاربرد و سیع سینما را برای ترویج مفاهیم و ارزش های دینی نشان می دهد که ما از آن غافل هستیم.

قرآن و هنر هر دو معجزه هستند که اگر همراه یکدیگر شوند، اعتقاد قلبی و یقین دارم که اسلام در کوتاه ترین زمان دنیا را تسخیر می کند. چون آن هایی که با سینما جهان را استثمار کرده اند، در اصل حرفی برای گفتن ندارند. ما حرف حق داریم اما ابزار نداریم. باید به نقطه ای برسیم که از طریق زبان هنر، حرف خود را به گوش جهانیان برسانیم. مقایسه سینمای قرآنی با سینمای انسان محور، مثل مقایسه کلام خداوند با کلام انسان است که اصلا قابل قیاس نیستند. ما می توانیم با ساخت یک اثر قرآنی جواب صدها کار دشمنان را بدهیم. ضمن این که این نوع آثار مخاطب بسیاری جذب می کنند و عمر طولانی دارند. آثار سینمایی جهان که بویی از مذهب برده اند، پس از گذشت ده ها سال هنوز جزو بهترین فیلم ها هستند و همچنان مخاطبان زیادی دارند.
اگر یوسف پیامبر را دوباره بسازم...

- آقای سلحشور، اگر بخواهید مجموعه تلویزیونی «یوسف پیامبر» را مجددا بسازید، چه مواردی را اصلاح می کنید؟

¤ ضعف های این سریال را قبول دارم. البته از آنچه که ساخته ام پشیمان و ناراضی نیستم، اما اگر دوباره بخواهم این سریال را بسازم، قطعا بهتر از این خواهد شد. به عنوان مثال روی دیالوگ ها و بازنویسی فیلمنامه بیشتر دقت می کردم. برخی بازیگران درجه دو و سه سریال و حتی بعضی بازیگران درجه یک را تغییر می دادم. برای خلق پاره ای لحظات سعی می کردم حساسیت بیشتری به خرج دهم. یعنی قبول دارم که برخی صحنه ها حال و هوای موردنظر را ندارند و لازم بود که پخته تر و قشنگ تر ساخته می شدند.

- در پایان اگر سخن ناگفته ای است بفرمایید.

¤ از مخاطبان این سریال خواهش می کنم که اگر کار را پسندیدند، ما را از دعای خود محروم نکنند.

کانال عصر ایران در تلگرام

تماشاخانه