170 سال است که در تهران زلزله قوی نیامده/دوره بازگشت 150 الی 200 سال

شفاف : «زمین لرزه در تهران » . این می تواند روزی تیتر وحشتناک روزنامه هایی باشد که شاید دیگر دفتری برای انتشار در تهران نداشته باشند . تیتری وحشتناک که شاید تا رخ ندهد کسی آنرا جدی نمیگیرد . اما زلزله هائیتی شاید سبب شود بازهم به این پرسش جواب دهیم که چه زمانی قرار است برنامه جامع و ملی را برای علاج واقعه قبل از وقوع آن طراحی و اجرا کنیم ؟

ایران از جمله کشورهای زلزله خیز جهان است. 90 درصد خاک ایران بر روی نوار زلزله واقع شده است، کلانشهر تهران نیز نه تنها از خطر زلزله ایمن نیست بلکه سالهاست در انتظار زلزله ای ویرانگر با قدرت بالای 7 ریشتر به سر می برد. بر اساس مطالعات آماری و زلزله هایی که پیش از این در ناحیه ری و تهران ثبت شده است با احتمال بیش از 70 درصد به طور متوسط هر 158 سال زلزله ای ویرانگر در این ناحیه رخ داده است.

آخرین زلزله در تهران 172 سال پیش اتفاق افتاد و بر همین اساس وقوع زلزله تهران 14 سال تاخیر زمانی دارد. عامل اصلی وقوع زلزله در تهران وجود 15 گسل در این منطقه است که سه گسل در این میان هریک به تنهایی پتانسیل ایجاد زلزله ای بیش از 7 ریشتر را دارا هستند.

در صورت وقوع زلزله در این منطقه که علاوه بر پایتخت بودن، مرکزیت امکانات فرهنگی، اقتصادی و همچنین دولتی را دارد و بیش از 7 میلیون نفر در آن سکونت دارند با فاجعه ای بزرگ مواجه خواهیم بود. خوشبختانه روی مسأله زلزله تهران بسیار کار شده است.

از نظرلرزه خیزی، تهران بسیار لرزه خیز است و حدس زده می شود نخستین زلزله تهران 4000 سال پیش از میلاد مسیح در شهر ری اتفاق افتاده است.حدود 1000 سال پیش چند زلزله تاریخی در تهران اتفاق افتاد.

حدود سال 700 تا800 میلادی نیز چند زلزله تاریخی رخ داد و اتفاقا از بخت بد تهرانی ها همان موقع چند اتفاق دیگر هم افتاد. حمله مغول ها در حدود سال های 1100 تا 1200 میلادی یکی از این حوادث بود یعنی در یک مقطعی تهران یا همان منطقه ری مورد هجوم مغول ها و زلزله قرار می گیرد اما به لحاظ موقعیت استراتژیک آن ، شهر دوباره برپا می شود و در حدود 200 سال پیش تهران به عنوان پایتخت انتخاب می شود.

اما از نظر زلزله در تهران 3 مساله مهم داریم یکی گسلی در جنوب تهران است که از ایوانکی در شمال گرمسار شروع می شود تا به بی بی شهربانو یعنی همان منطقه سه راه افسریه می رسد. در مورد این گسل همه شواهدی که مربوط به فعال بودن یعنی خردشدگی و نظایر آن است دیده می شود، اما در مورد گسل ایوانکی مسأله بسیار مهمی وجود دارد و آن این است که از حدود 200 سال پیش هیچ زلزله مهمی در آن اتفاق نیفتاده است. در مورد گسل شمال تهران که از کرج شروع و به منطقه لواسانات می رسد نیز عملاٌ هیچ وقت زلزله تاریخی مهم و قابل انتساب به آن دیده نشده است.

یعنی از زمانی که تمدن انسانی بوجود آمده رکورد زلزله مخرب نداشته ایم اما از نظر زمین شناسی تمامی شواهدی که دال بر فعال بودن گسل است دیده می شود.این دو گسل نزدیک به تهران در وقوع زلزله در تهران نقش بسیار مهمی دارند و این مسأله باعث می شود به این فکر فرو برویم که احتمالاٌ دوره های بازگشت زلزله های مهم در گسل های نزدیک تهران طولانی تر از چیزی است که بشر می تواند آن را ثبت کند یعنی تکرار زلزله ها این قدر زمان برده که تمدن بشری قادر به ثبت آن نبوده و یک تئوری می تواند این باشد که طی 6 - 5 هزار سال گذشته در این گسل زلزله نداشته ایم یعنی مثلاٌ شاید در گسل شمال تهران باید در انتظار دوره بازگشت 7 هزار ساله باشیم.

متأسفانه 7 - 6 سال پیش تلاشی در زمینه دیرینه زمین شناسی روی گسل شمال تهران انجام شد که جواب نداد چون نیاز به بررسی رسوبات جوان )هولوسن ) داشت. یعنی رسوبات از 12 هزار سال پیش تاکنون در این منطقه یافت نشده است.در دامنه های شمالی لواسانات نقطه ای پیدا نشده که هم بریدگی باشد و هم هولوسن رویش مشاهده شود. کاری که چندین سال پیش صورت گرفت این بود که آمدند و منطقه تهران را در نظر گرفته و با یک کارآماری به نتیجه رسیده اند که دوره بازگشت زلزله با بزرگی مثلاٌ 5/6 ریشتر یا بیشتر باید چنین چیزی باشد و نتیجه گرفته اند با توجه به این حجم لرزه خیزی در این منطقه دوره بازگشتی 158 ساله خواهیم داشت ولی ما اکنون در مورد تمام گسل ها به طور مجزا اطلاعات داریم و در مورد مدل لرزه زمین ساختی حرف می زنیم.

20 سال پیش براساس مدل لرزه زمین ساختی کار نمی کردند یعنی ما می گوییم مثلاٌ در گسل شمال تهران چه زلزله هایی با چه عمق و چه بزرگی و با چه دوره بازگشتی واقع خواهد شد. درمورد گسل جنوب تهران نیز به همین ترتیب می توان مدل سازی کرد. یعنی ببینیم بزرگترین زلزله ای که می توان به آن نسبت داد با چه عمق و چه دوره بازگشتی بوده است.

در گسل مشا نیز هر 2500 تا 3000 سال یک زلزله بزرگ رخ داده است یعنی در یک میانگین زمانی 2500 ساله به طور متوسط یک زلزله مهم داشته ایم و البته این مطالعه مربوط به دره مشا است. همچنین در یک مطالعه که با همکاری فرانسوی ها و دانشگاه استراسبورگ صورت گرفته است نقطه نقشه برداری ایستگاه آبعلی با نقطه چشمه شور واقع در جاده ساوه با برداشت های دقیق گراویمتری سنجیده شد جمع بندی این مطالعات این بود که فاصله این دو نقطه سالی 1 سانتیمتر بالا می رود. برای کسانی که با زمین شناسی آشنایی دارند مشخص است که سالی 1 سانتیمتر چه رقم بزرگی است البته این مجموع برایند چندین گسل است که چنین حرکتی را سبب می شود ولی در مجموع در سال در منطقه جنوب البرز 1 سانتیمتر میزان بالا امدن داریم .کارشناسان می گویند در اثر زلزله مخرب تهران بیش از یک میلیون ساختمان تخریب و آسیب خواهد دید و قریب به 5/1 میلیون کشته در اثر این زلزله بر جای می ماند.


برای بررسی زلزله تهران باید دو مورد لرزه خیزی شهر تهران و آسیب های وارده بر شهر تهران در اثر زلزله را مورد بررسی قرار داد:

۱. زلزله خیزی تهران و گسل های آن :

تهران از کوهپایه های جنوبی البرز آغاز می شود و تا دشت ری امتداد پیدا می کند . در کوهپایه تهران با دو فرونشست و سه رشته بلندی مواجه هستیم :


بلندی ها :

سعادت آباد ، شمیران ، دزاشیب،شهران

تپه های امانیه ، الهیه ، قیطریه ، فرماینه

طرشت ، عباس آباد

فرونشست ها :

اوین ، تجریش ، نیاوران

داوودیه بلندیهای شماره یک یعنی سعادت آباد و شمیران و دزاشیب و شهران توسط گسل نیاوران روی فرونشست اوین تجریش رانده شده است ، بلندی های شماره دو یعنی امانیه ، الهیه ، فرمانیه توسط گسل محمودیه از شمال بروی فروشست های اوین تجریش نیاوران قرار گرفته اند ، این تپه ها از سمت جنوب بروی فرونشست داوودیه قرار می گیرند ، بلندی های طرشت و عباس آباد از سمت شمال بوسیله گسل داوودیه بروی فرونشست داوودیه رانده شده اند . و اما در سطح دشت تهران تا ری با فرونشست بزرگ ری مواجه هستیم که در آن گسل های معروف ری و کهریزک قرار دارد.

گسل اصلی تهران :

گسل مشا - فشم ، گسل شمال تهران ، گسل نیاوران ، گسل تلو پایین ، گسل محمودیه ، گسل شیان و کوثر ، گسل شمال ری ، گسل جنوب ری ، گسل کهریزک ، گسل گرمسار ، گسل پیشوا ، گسل پارچین البته گسلهای فرعی زیادی در سطح شهر تهران موجود می باشد مانند نارمک ، شادآباد ، داوودیه ، عباس آباد ، باغ فیض و ... با توجه به تعداد بسیار زیاد گسل ها در سطح تهران و سوابق تاریخی فعالیت این گسل ها به این نکته که روزی نه چندان دور تهران با زلزله عظیم مواجه خواهد شد پی می بریم ، در سوابق تاریخی شهر تهران زلزله های بزرگی مانند زلزله 1/7 دماوند در 1380 ، 2/7 ریشتری سال 1711 میلادی در کرج ، 7/7 ریشتری طالقان در سال 958 میلادی ، 1/7 ریشتری ری در سال 855 میلادی و بسیاری دیگر زلزله های بالای 7 ریشتر در تاریخ شهر تهران ثبت شده است . دوره بازگشت زلزله های تهران در حدود 150 الی 200 سال می باشد ، به خاطر اینکه از آخرین زلزله نیرومند بیش از 170 سال گذشته است خطر زلزله در تهران بسیار بالا می باشد .

۲. آسیب های وارده بر شهر تهران :

بصورت تیتروار می توان آسیب ها را بصورت زیر بیان کرد:

ریزش ساختمان های مسکونی ، تجاری ، اداری - قطع و خرابی لوله های آب و گاز - قطع شبکه برق - خرابی و مسدود شدن راهها و پله بیشتر ساختمان های شهر تهران جزو ساخت و سازهای قدیمی می باشد که مقاومت چندانی در برابر زلزله ندارند و حتی در میان ساخت و سازهای جدید بعلت سودجویی و ساخت وسازه های غیرمجاز بیشتر این ساختمان ها در برابر زلزله پایدار نخواهند بود ، حتی در بسیاری از ساخت و سازهایی که در آن اصول مهندسی عمران و پایداری در برابر زلزله را رعایت کرده اند بخاطر پدیده هایی چون روانگرایی بعلت بالا بودن سطح تراز آب در شهر تهران و نوع خاک بعضی مناطق شاهد خرابی ساختمان ها بر اثر زلزله خواهیم بود.

سطح آب های زیرزمینی و مشکل زلزله در تهران :

شاید یکی از مهم ترین عوامل خرابی در زلزله پدیده روانگرایی در خاک در زیر پی سازه ها می باشد ، به علت اینکه جلوی خرابی سازه بر اثر نیروی افقی زلزله را می توان با تدابیری گرفت ، اما در خاک های ماسه ای و از آنجایی که بیشتر خاک های سطح شهر تهران از نوع آبرفتی و ماسه ای می باشند به علت عدم وجود کانال های فاضلاب و بالا آمدن سطح تراز آب ، لایه ای سست، ماسه ای و اشباع از آب را تشکیل داده است که بر اثر زلزله این لایه حالت خمیری گرفته و ساختمانی که حتی بر اثر نیروی افقی زلزله خراب نمی شود را در خود واژگون می کند و ساختمان بر حسب میزان زلزله کج یا کاملا" واژگون می شود .

این مسئله از آنجا مهم است که در قسمت های جنوبی تهران تراکم جمعیت بسیار بالا می باشد و همینطور سطح تراز آب های زیرزمینی بسیار بالا هستند ، بطوریکه در بعضی مناطق مانند بازار با کندن زمین تا عمق 5 متر به آب خواهیم رسید .

بهترین چاره برای این مشکل احداث کانالهای فاضلاب می باشد که موجب پایین رفتن سطح آب زیرزمینی می گردد ، البته سطح آبهای زیر زمینی به آرامی پایین خواهد رفت و مدت زمان نسبتا زیادی برای این موضوع مورد نیاز می باشد در ضمن با پایین رفتن سطح آب احتمال پدید آمدن نشست هایی در سازه ها وجود دارد . یکی دیگر از عوامل تخریب سازه ، احداث سازه ها در شیب بسیار زیاد و همچنین احداث ساختمانها در لبه شیروانی ها بخصوص در نواحی شمالی تهران می باشد که خطرهای زمین لغزش و سنگ ریزش را در پی دارد ، بطوریکی که خاک زیر ساختمان به حرکت در آمده و در زیر ساختمان می لغزد.

نشست های ناگهانی در اثر زلزله یکی دیگر از خطرهای زلزله می باشد ، در خاکهای سست و دستی مانند یوسف آباد و نواحی جنوب تهران خاک دارای پتانسیل بسیار بالایی برای نشست می باشد که نیروی زلزله این پتانسیل را فعال می سازد ، این مشکل در نواحی مانند میدان ونک ، گاندی ، خیابان مطهری و عباس آباد که در اثر تسطیح تپه ها بوجود آمده اند بسیار جدی می باشد .

این در حالی است که در تازه‌ترین نظرسنجی خبرگزاری دانشجویان ایران «مرکز افکارسنجی دانشجویان ایران» (ایسپا) درمورد زلزله حدود ‌٧٥ درصد مردم تهران نسبت به استحکام ساختمان محل سکونت خود در برابر زلزله اطمینان خود ندارند.

در همین مورد توجه شما را به آمارهایی که در ذیل آورده شده جلب می کنم:

٥/٦٢ درصد شیوه استفاده از کپسول آتش‌نشانی را نیاموخته‌اند، ‌٨/٤٠ درصد تمایلی به شرکت در کلاسهای آموزش توانایی‌های مواجهه با خطرات ناشی از زلزله ندارند،١/٦٥ درصد هیچ گونه بروشور، جزوه و یا کتابی پیرامون زلزله دریافت نکرده اند و ‌٧/٣٦ درصد از آنهایی که این جزوات را دریافت کرده‌اند اثر آنها را کم می دانند.

 بر اساس این نظرسنجی ‌٣/٧٧ درصد مردم نیز اعتقاد دارند که مسائل ایمنی بر ساخت و سازهای شهر تهران رعایت نمی‌شود و ‌٧/٦٨ درصد، میزان نظارت مهندسین ناظر در ساخت و سازهای شهر تهران ن را کم ‌ارزیابی کرده‌اند. همچنین به اعتقاد ‌٣/٦٣ درصد شهروندان میزان توجه صدا و سیما و ‌٥/٥٩ توجه مطبوعات به موضوع زلزله کم بوده است.

نتایج این نظرسنجی حاکیست تنها ‌٣/٥١ درصد شهروندان مقاله‌ای پیرامون زلزله و عواقب آن در مطبوعات مطالعه کرده‌اند همچنین ‌٨٢ درصد میزان آمادگی عملی مردم را در مواجهه با زلزله کم دانسته‌اند. پیامدهای زلزله در تهران آنقدر زیاد است که از حوصله ی خواننده خارج است. مشکلاتی چون ناامنی و آشوب بعد از زلزله نیز وجود دارد که مربوط به حوزه روانشناسی و جامعه شناسی می باشد .

عدم وجود گروه های امداد و نجات ، قطع لوله های آب و شبکه برق ، آتش سوزی ناشی از ترکیدن لوله های گاز و بسیاری مشکلات دیگر بر خود مشکل زلزله دامن زده و بحران را جدی تر می کند.