روحانيوني که «اميرالحاج» شدند

«اميرالحاج» يا به تعبير رسمي، نماينده ولي فقيه در امور حج و زيارت و سرپرست حجاج ايراني جايگاهي است که اگرچه در معادلات قدرت در ساختار رسمي به ظاهر اثرگذار نيست اما نيم نگاهي به وزن سياسي چهره هاي شاخصي که از ابتداي انقلاب تا به امروز بر کرسي آن جلوس کرده اند نشان مي دهد که اين سمت داراي نفوذ غيرقابل انکار است؛ منصبي که از مرد حاضر در آن چهره يي سياسي، مذهبي و تا حدودي ديپلماتيک ارائه داده و در موسم حج ماموريت مهمي را در ميان ميليون ها مسلمان از سراسر جهان عهده دار است. اگرچه سازمان حج و زيارت به عنوان زيرمجموعه وزارت فرهنگ و ارشاد عمل مي کند و متولي دولتي اعزام زائران عمره مفرده و تمتع به عربستان را عهده دار است اما آنهايي که ساختار اين حوزه را مي شناسند نقش اميرالحاج در سياستگذاري ها را به مراتب موثرتر ارزيابي مي کنند. يکي از طبقات ساختمان زيباي سازمان حج و زيارت در خيابان آزادي تهران در اختيار «بعثه» رهبري است. و اين بخش با معاونت هاي مختلف در حوزه هاي بين الملل، اطلاع رساني و روحانيون در زمينه حج به فعاليت مي پردازد. دفاتر سرپرستي حجاج در مکه و مدينه نيز با عنوان «بعثه» شناخته شده و سرپرست حجاج ايراني خصوصاً در ايام ذي حجه نقش محوري را در آن ايفا مي کند.

شايد بر همين اساس و بر پايه اين نقش تعريف شده است که يکي از اعضاي شوراي عالي مجمع تقريب مذاهب اسلامي در گفت وگو با پايگاه اطلاع رساني حج، اين گونه به تحليل وظايف اين نهاد مي پردازد؛ «بعثه مقام معظم رهبري نهادي بين المللي است؛ فرض بر اين است که اين نهاد در همه طول سال و به خصوص موسم حج مي خواهد بخشي از ارتباطات معنوي مقام معظم رهبري با امت اسلامي را سازماندهي کند؛ بعثه يک نهاد کشوري و محدود و محصور به ايران اسلامي نيست.» آيت الله محسن اراکي از مدرسين حوزه علميه قم در عين حال به 20 سال مديريت آيت الله ري شهري در بعثه نمره «خوب» داده و بر بازتعريف فعاليت هاي اين نهاد تاکيد کرده است؛ «ارتباطات بعثه مقام معظم رهبري از حيث زمان و مکان نبايد محدود به دوره حج و مشاعر مقدسه باشد. نهاد بعثه بايد در طول سال با همه ملت هاي مسلمان و به خصوص علما و رهبران ديني و اجتماعي و فرهنگي آنها رابطه داشته باشد. بعثه مقام معظم رهبري در زمينه عملياتي بسيار موفق عمل کرده است و حال وقت آن است که در زمينه ارتباطات به خصوص با نهادها و شخصيت هاي مرجع و موثر در عالم اسلامي قوي تر عمل شود.»

اينچنين است که علاوه بر نقش داخلي، روابط خارجي که در سازمان هايي مانند مجمع جهاني اهل بيت و مجمع تقريب مذاهب نيز در حال پيگيري است اميرالحاج را ناگزير به دانستن حدودي از بايدها و نبايد هاي ديپلماسي مي کند چه اينکه کم نيستند تحليلگراني که با نظر به آنچه در چهار سال گذشته در حوزه روابط دستگاه رسمي ديپلماسي با کشورهايي مانند عربستان سعودي رخ داده، موضوع حج و نحوه مواجهه با زائران ايراني در فرودگاه هاي اين کشور صاحب نفوذ در جهان عرب را موضوعي سياسي و ديپلماتيک ارزيابي مي کنند.

با توجه به تعدد و گستردگي کشورهاي اسلامي که بخش عمده يي از آنها در حوزه عربي تعريف شده و روابط ايران نيز با آنها خصوصاً در سال هاي اخير بعضاً با تنش هايي مواجه شده، روابط مرتبط با حوزه حج به عنوان يکي از نقطه محل هاي ارتباط بين اين کشورها بااهميت ارزيابي شده است. بر پايه همين نقش در حوزه سياست خارجي است که وقتي در آستانه حج تمتع سال گذشته روزنامه القدس العربي خبر از وجود برخي برنامه هاي تازه در مراسم حج از سوي دولت داد اين مدير ارتباطات و اطلاع رساني بعثه مقام معظم رهبري بود که خبر فوق را کذب ناميد و بي پايه و اساس دانست.

اين روزنامه مشهور عرب زبان در خبري با ارائه تحليل مدنظر خود از سخنان گفته شده در شوراي عالي حج نوشته بود؛ زائران ايراني قصد دارند در حج سال جاري عليه امريکا و اسرائيل تظاهرات کنند.

اسلامي فرد در آن مقطع از رسانه هاي عربي و اسلامي خواست به عنوان ابزارهاي مصرفي زمان دار در عمليات رواني دشمن استفاده نشوند.

در چنين شرايطي است که استعفاي حجت الاسلام محمد محمدي ري شهري از سرپرستي حجاج ايراني در ماه گذشته پس از 20 سال فعاليت و آشنايي نسبي به فنون آن به عنوان خبري مهم در محافل رسانه يي و سياسي تلقي شد اگرچه در دوران حيات امام، اميرالحاج ها بيش از چهار سال در اين منصب باقي نماندند.

چه کساني امير الحاج بودند

شوراي حج؛ پس از پيروزي انقلاب و اهميتي که مساله حج در ديدگاه انقلابيون و در راس آنها امام (ره) داشت، شورايي مرکب از برخي روحانيون مسوول رسيدگي به امور اولين حج پس از انقلاب در سال 58 شدند؛ شورايي که در آن چهره هايي همچون آيت الله محلاتي، ايرواني ، توسلي و... حضور داشتند.اين چهره ها در زمره ياران و حلقه معتمدان بنيانگذار فقيد جمهوري اسلامي به شمار رفته و سوابق روشن مبارزاتي عليه رژيم پهلوي و تلاش براي پيروزي و تثبيت انقلاب را در کارنامه داشتند از سوي امام بر برخي ديگر از چهره هايي که حتي بر طبل نفي مبارزه و انقلاب مي کوبيدند ترجيح داده مي شدند.

آيت الله محمدرضا توسلي؛ امام در 27/4/1359 آيت الله محمدرضا توسلي يار نزديک خود را به سرپرستي حجاج ايراني منصوب کردند. آيت الله توسلي بعدها رئيس دفتر امام شده و در دوران پس از ارتحال ايشان نيز لحظه يي از فرزند و نوه هاي بنيانگذار فقيد جمهوري اسلامي جدا نشد. او اواخر سال 86 و در جلسه مجمع تشخيص مصلحت به اهانت هايي که به بيت امام از سوي سايت هاي حامي دولت صورت گرفته بود اعتراض کرده و بر اثر ايست قلبي درگذشت.

آيت الله محمد موسوي خوئيني ها؛ دوره مسووليت آيت الله توسلي حدود دو سال به طول انجاميد و پس از آن امام در چهاردهم مردادماه سال 61 ، اين سمت را برعهده يکي ديگر از ياران نزديک خود قرار داد که اکنون يکي از رهبران مورد وثوق اصلاح طلبان و حاميان آنها به شمار مي رود. حجت الاسلام محمد موسوي خوئيني ها حکم سرپرستي حجاج ايراني را دريافت کرد؛ روحاني شاخصي که به عنوان شاگرد امام (ره) در همه مقاطع مبارزه در کنار رهبر انقلاب قرار داشته و در ماجراي تسخير سفارت امريکا در تهران، رابط امام و دانشجويان بود. وي بعد ها در کنار چهره هايي مانند سيدمحمد خاتمي، مهدي کروبي، محمد علي، مجيد انصاري، آيت الله سيدمحمد موسوي بجنوردي و... با انشعاب از «جامعه روحانيت» از جمله پايه گذاران مجمع روحانيون مبارز بود. وي در سال هاي پس از ارتحال امام با راه اندازي موسسه و انتشار روزنامه سلام، نقش غيرقابل انکاري را در تاليف مباني فکري اصلاح طلبان ايفا کرد و در جايگاه رياست شوراي مرکزي مجمع روحانيون مبارز در پيروزي سيدمحمد خاتمي در دوم خرداد 76 به ايفاي نقش پرداخت.

حجت الاسلام مهدي کروبي؛ دوران سه ساله حضور موسوي خوئيني ها در جايگاه امير الحاج در مردادماه 64 به پايان رسيد چه اينکه مشغله هاي دادستاني کل کشور وي را از سمت هاي ديگر بازداشت. يافتن جانشين براي وي به گفته خود امام از دشواري هاي مقطع حساس سال هاي ميانه جنگ به شمار مي رفت. بنيانگذار فقيد جمهوري اسلامي بار ديگر به حلقه معتمدان خود مراجعه کرده و مهدي کروبي را به «سرپرستي حجاج بيت الله الحرام» منصوب کردند.

کروبي نيز از پيشگامان مبارزه عليه رژيم گذشته و از زندانيان باسابقه پيش از انقلاب به شمار مي رفت که از ابتداي انقلاب، سمت هاي مختلفي را تجربه کرده بود. او همزمان رياست مجلس سوم را نيز عهده دار بود و به رغم اين مشغله ها نظر امام امت به حضور او در اين منصب قرار گرفت.

سايت جماران متعلق به مرکز حفظ و نشر آثار امام نيز با نگاهي به اسناد تاريخي، نگاهي جالب توجه به کشتار حجاج در سال 66 کرد؛ «به نظر مي رسد ماجراي جمعه خونين موضوعي تصادفي نبوده است و از مدت ها پيش مسوولان سعودي براي اجراي آن اتخاذ تصميم کرده بودند؛ براي اثبات اين ادعا تنها به برخي شواهد اشاره مي شود که موارد بسيار ديگري نيز از اين قبيل مي توان به عنوان شاهد مثال ذکر کرد.

1- در روز پنجم ذي حجه (يک روز پيش از واقعه)، بيمارستان ها و سازمان هاي بهداري اعلام کردند هيچ مراجعه کننده ايراني را براي درمان در روز ششم ماه نخواهند پذيرفت.

2- يک ساعت قبل از شروع راهپيمايي، درهاي ورودي به بناي بزرگ مخصوص حجاج اردني و فلسطيني بسته شد و به هيچ کس اجازه داخل يا خارج شدن از آن داده نمي شد.

3- سطح بام بناهاي واقع در جانب چپ راهپيمايي از کپسول هاي خالي و سنگ ها و آجرها و ابزارآلات از کارافتاده که در طول برخورد به سوي حجاج پرتاب شد انباشته شده بود. برخي از صاحبان اين خانه ها ابراز داشته بودند که اين وسايل چند روز قبل از جانب حکومت سعودي به بام آنها منتقل شده بود.

4- تغيير آرايش پليس که برخلاف سال هاي قبل در دو سوي مسير نايستاده و صف آرايي آنها در انتهاي مسير حرکت حجاج، يا قرار گرفتن فرماندهان پليس در پشت سر نيروها برخلاف گذشته بود که فرماندهان 100 متر جلوي گردان خود مي ايستادند.

5- در سال هاي گذشته با توقف اتومبيل هاي سواري در مسير راهپيمايي سعي در ايجاد موانع فيزيکي براي گسستن صفوف راهپيمايان داشتند اما در آن سال از توقف خودرو ها در طول خيابان محل برخورد نهايي جلوگيري کردند و اتومبيل ها را از نزديک شدن به مسير مسجد ملک تا تقاطع خيابان عبدالله بن زبير بازداشتند.

6- در سال هاي گذشته ماموران پليس در ميان راهپيمايان حاضر مي شدند تا از انتشار جزوه ها پيشگيري کنند اما در آن سال هيچ يک از آنان داخل راهپيمايي نشدند و باتوم به دست صف آرايي کرده بودند.

جداي اين قبيل نمونه هاي ميداني بايد به سخنان متفاوت در ملاقات وزيرخارجه سعودي در رياض با کاردار جمهوري اسلامي و ملاقات وزير حج و امور اوقاف سعودي با نماينده ايران در روز چهارم ذي حجه و تفاوت لحن مذاکرات آنها اشاره کرد. همچنين عملکرد رسانه ها که در اين گونه موارد بيش از هر چيز به جذابيت هاي خبر و پرداختن به ابعاد کشته ها و زخمي ها و... علاقه نشان مي دهند، در اين موضوع کاملاً متفاوت بود و از همان ابتدا بيش از هر چيز به تطهير مسوولان سعودي پرداخته و خبر هايي مخابره کردند که به خوبي بوي دلارهاي نفتي مي داد.»

مهدي کروبي نيز در اين خصوص مي گويد؛ «در اولين مراسم برائت از مشرکين، فقط ايراني ها بودند، اما در سال هاي بعد و به خصوص همين سال 1366 مردم خود مکه و مليت هاي ديگر مسلمان به مراسم مي آمدند و اوضاع به طور کلي متفاوت شده بود. معتقديم حادثه مکه با فشار مستقيم امريکا به عربستان سعودي شکل گرفت . بر اساس اخبار و اطلا عات ما، بسياري از شرکت کنندگان در مراسم برائت از مشرکين بعد از بازگشت به کشور متبوع شان بازداشت مي شدند و تحت بازجويي قرار مي گرفتند، حتي در چندين مورد افراد بعثه ما را هم گرفتند و به بازجويي بردند، يک حساسيت فوق العاده يي ايجاد شده بود.»

کروبي تا سال 68 در اين سمت باقي ماند. پس از آن وي در دوران مجلس ششم به رياست مجلس اصلاحات برگزيده شد و در دو انتخابات رياست جمهوري نهم و دهم به عنوان يکي از کانديداهاي اصلاح طلبان و رهبران اين جريان سياسي، به ايفاي نقش پرداخت.

آيت الله محمد محمدي ري شهري؛ پس از ارتحال امام اين روحاني سنتي، با حکم رهبر انقلاب به سرپرستي حجاج ايراني منصوب شد. اين روحاني ميانه رو از سمت مهم و کليدي وزارت اطلاعات در کابينه ميرحسين موسوي تا کانديداتوري در انتخابات رياست جمهوري هفتم را تجربه کرده است. ري شهري اگرچه در رقابت با چهره هايي مانند سيدمحمد خاتمي و علي اکبر ناطق که دو کانديداي آن انتخابات دوقطبي به شمار مي رفتند، نتوانست راي قابل اعتنايي کسب کند اما اين پيام را مخابره کرد که بعد از 18 سال مديريت کلان در نظام، براي رفتن به پاستور هم آمادگي دارد. وي که پيش از آن و در فاصله سال هاي 60 تا 68، در مقطعي مهم يعني دوران تثبيت انقلاب و شرايط سخت جنگ رئيس اصلي ترين دستگاه امنيتي ايران بود با استفاده از مديراني که بعدها در پست هاي مختلفي لياقت و شايستگي خود را اثبات کردند، وزارت اطلاعات دولت ميرحسين موسوي را اداره کرد؛ مقطعي که به گفته مديران آن، معاونت هاي ضدجاسوسي، اطلاعات خارجي و حتي امنيت داخلي به سبب چالش هاي داخلي در نظام نوپا و تلاش سرويس هاي امنيتي کشورهاي غربي و عربي براي رخنه در ايران با هدف تحت تاثير قرار دادن معادلات جنگ، روزهاي سختي را پشت سر گذاشتند اما نمره «خوب» را در کارنامه خود ديدند. ري شهري پس از ارتحال امام به سمت اميرالحاج منصوب شده و در دوراني 20ساله در اين جايگاه فعاليت کرد. او توليت آستان حرم حضرت عبدالعظيم حسني و رياست دارالحديث را نيز برعهده دارد.

خداحافظي روحاني محافظه کار

«20 سالي مي شود که من در اين مسووليت هستم و بارها به ايشان (رهبر انقلاب) گفته ام اگر افراد ديگري هستند بيايند. اين بار هم موضوع را مطرح کردم و اميدوارم ايشان بپذيرند و مسوول فرهنگي جديدي با رئيس اجرايي جديد همکار شود.» اينها جملاتي بود که چهارمين اميرالحاج پس از انقلاب را در حال يک خداحافظي قريب الوقوع از منصب خود نشان داد تا جلسه توديع و معارفه روساي سازمان حج و زيارت تحت الشعاع قرار گرفته و در عين حال شايعات پيرامون رفتن ري شهري که برخي آن را «اعتراضي» و برخي ديگر به دليل خستگي از يک دوره 20ساله مي دانستند بسيار زود رنگ واقعيت به خود بگيرد. مسووليت و قدرت از ديدگاه او در جلسه مذکور اين گونه تعريف شد؛ «فرهنگ اسلام، قدرت و در راس آن، امامت و رهبري سياسي امانت است، نه امتياز و مديران در تمام سطوح نظام اسلامي در واقع امانتداران الهي و امانتداران مردم هستند.»

درخصوص استعفاي آيت الله ري شهري ديدگاه هاي مختلفي وجود دارد. کم نيستند افرادي که اعتقاد دارند پس از دخالت هايي که دولت نهم در حوزه حج صورت داد، وي تصميم به ترک اين مسووليت گرفت. اواخر سال گذشته بود که اسفنديار رحيم مشايي در قامت رئيس سازمان ميراث فرهنگي، صنايع دستي و گردشگري، از محمود احمدي نژاد خواست سازمان حج و زيارت را نيز از وزارت ارشاد جدا کرده و به وي و سازمان متبوعش واگذار کند. رئيس دولت نهم نيز بلافاصله در جلسه هيات دولت اين پيشنهاد را از تصويب گذراند اما ري شهري در آن مقطع به طور صريح اين اقدام را مغاير با نظر رهبر انقلاب خواند و آن را در شمول اختيارات رهبري عنوان کرد، چه اينکه وي معتقد بود حج و عتبات عاليات ارتباطي با مقوله گردشگري نداشته و سفري مذهبي ديني به شمار مي رود.

به رغم اعتراض صفارهرندي وزير وقت ارشاد و آيت الله ري شهري، مقدمات اداري اين جداسازي در حال اجرا بود که سرانجام دفتر رهبر انقلاب با صدور اطلاعيه يي، نظر مخالف ايشان با اين اقدام را اعلام کرد اما نزديکان آيت الله ري شهري خبر از آن دادند که وي از اين مقوله به شدت انتقاد داشته و يادآوري کرد نبايد کار به جايي مي رسيد که رهبر انقلاب باز هم ناگزير به دخالت شوند. سپس اين مساله تا حدودي به فراموشي سپرده شد اما شنيده ها حاکي از آن بود که تغييرات رخ داده در وزارت ارشاد در دوره فعلي و تغيير رئيس سازمان حج و زيارت، ري شهري را براي رفتن مصمم تر کرد.

سيدجلال يحيي زاده نماينده تفت و ميبد و عضو کميسيون فرهنگي مجلس، دلايل رفتن ري شهري را اين گونه تشريح کرد؛ «به نظر مي رسد کناره گيري ايشان دو دليل دارد؛ يکي آنکه ايشان به دليل کارهاي پژوهشي و مطالعاتي حاضر نيستند بيش از اين به عنوان نماينده ولي فقيه خدمت کنند و ديگري آنکه ايشان به خاطر دلخوري از عملکرد دولت و ناهماهنگي رئيس جديد سازمان حاضر نيستند بيش از اين در اين سمت بمانند.»

آرين منش نايب رئيس کميسيون فرهنگي مجلس هم به طور تلويحي، انتصاب رئيس جديد سازمان حج را دليل کناره گيري ري شهري عنوان کرد؛«خواسته تمام اعضاي کميسيون فرهنگي از رئيس جديد سازمان حج و زيارت اين است که خود را با نماينده ولي فقيه در سازمان حج و زيارت هماهنگ کند تا نظام از وجود ارزشمندي مثل ري شهري محروم نشود.» به رغم اين واکنش نمايندگان، مدير ارتباطات و اطلاع رساني بعثه مقام معظم رهبري اين مساله را رد کرد؛«انتصاب رئيس جديد سازمان حج با توجه به قانون با هماهنگي و موافقت نماينده ولي فقيه در امور حج و زيارت، آيت الله محمدي ري شهري صورت گرفته است. برخي رسانه ها اين مساله را به انتصاب جديد رئيس سازمان حج و زيارت مربوط ساخته اند که از اساس بي پايه و نادرست است.» آيت الله ري شهري در مراسم توديع و معارفه خود با لحني صريح به رفتارهاي افراد تندرو در ماه هاي اخير خرده گرفت و آنها را شماتت کرد که فرداي آن روز در رسانه ها بازتاب گسترده يي داشت؛ «يک درس سياسي اميرالمومنين براي نظام اسلامي و علوي آن است که اگر يک فرد 10 يا 15 درصد اعتراض دارد به آن اعتراض رسيدگي شود نه آنکه 100 درصد مخالف شود... هنر نيست که از يک خانواده شهيد کودتاچي بسازيم بلکه هنر آن است که از يک کودتاگر شهيد بسازيم.»

آيت الله محمدي ري شهري جمله مهمي را نيز خطاب به برخي اصولگرايان بيان کرد تا خود بر ميانه رو بودن خود تاکيد کند؛ «اگر کسي از اصولگرايان تندروي يا کندروي کند، اصولگرا نيست.»

پنجمين اميرالحاج کيست

حجت الاسلام سيدعلي قاضي عسگر، پنجمين اميرالحاج به شمار مي رود. وي که از سال ها قبل به عنوان معاون آموزش و پژوهش بعثه رهبري فعاليت مي کند، آشنا ترين فرد در بين گزينه هاي معرفي شده از سوي ري شهري با مسائل حج است. اين روحاني µµساله که در فهرست مسووليت هاي وي امام جمعه موقت اصفهان نيز به چشم مي خورد، به عنوان چهره يي موجه و معتدل در بين کارگزاران حج شناخته مي شود. قاضي عسگر اهل اصفهان است و دروس حوزوي را نزد استاداني همچون آيات عظام شهيد مرتضي مطهري، جوادي آملي، فاضل لنکراني، حسينعلي منتظري، شيخ جواد تبريزي، مشکيني، سبحاني، خاتم يزدي، ستوده، خزعلي و يوسف صانعي گذرانده است. از جمله تاليفات او مي توان به «جايگاه حج در انديشه اسلامي» اشاره کرد.

منبع : اعتماد