کشف تونل‌های دست‌کند خارق العاده زیر شهر ابر کوه / پناهگاه زیرزمینی شهر / قدمت از دوره ساسانی تا قاجار (فیلم)

عصر ایران؛ حسن ظهوری _ صدها سال پیش، درست همین‌جا و در امتداد این تونل‌های شگفت‌انگیز دست‌کَند، کسانی که از ترس دشمنانی قصد جان و مالشان را داشتند، از پله‌ها پایین می‌رفتند تا زنده بمانند. ما اکنون زیر شهر ابرکوه در استان یزد هستیم؛ جایی که پناهگاه، سکونت‌گاه یا شهر زیرزمینی ابرکوه قرار دارد.

سفر به این پناهگاه‌های زیرزمینی از همین دالان باریک آغاز می‌شود. از این پله‌ها که پایین بروید، وارد دنیایی می‌شوید که ایرانیان صدها سال پیش به شکلی خارق‌العاده در دل زمین پدید آورده‌اند. بستر سنگی ابرکوه را کنده‌اند، تیشه زده‌اند، حفر کرده‌اند و اتاق‌ها و دالان‌های بزرگی ساخته‌اند تا هم از گرمای شدید و هم از دشمنان در امان باشند. این نخستین مواجهه‌ی گردشگران با سازه‌ای عظیم و کاملاً دست‌کَند است؛ جایی که شاید در آغاز برای عبور آب قنات ساخته شده بود، اما هوشمندی ایرانیان آن را به پناهگاهی زیرزمینی تبدیل کرد.

امروز این تونل‌ها برای گردشگران علامت‌گذاری شده‌اند؛ رنگ آبی برای حوض‌ها و رنگ قرمز برای مسیر عبور آب قنات است. مثلاً در این‌جا یک حوض بزرگ وجود داشته و این طاقچه‌ها نیز برای یک محل سکونت موقت طراحی شده‌اند.

باستان‌شناسان نخست این شبکه‌ی تودرتو را زیر پنج خانه‌ی تاریخی کشف کردند، اما حالا معتقدند وسعت آن بسیار بیشتر است و احتمال می‌دهند بخش بزرگی از خانه‌های تاریخی ابرکوه، ورودی‌هایی به این تونل‌های زیرزمینی داشته‌اند. برآوردها نشان می‌دهد این مجموعه شاید بیش از ۲۰۰ هکتار وسعت داشته باشد. ما هم اکنون از ورودی یکی از همین خانه‌ها وارد تونل شده‌ایم و زیر شهر، در دمایی بسیار پایین‌تر از سطح زمین، قدم می‌زنیم.

این پله‌ها از دل یکی دیگر از خانه‌های ابرکوه به پناهگاه زیرزمینی راه دارد. آب قنات از کنار آن عبور می‌کند، وارد این حوض بزرگ می‌شود و پس از پر شدن، دوباره از مسیر قنات ادامه‌ی مسیر می‌دهد.

باستان‌شناسان هنوز اطلاعات اندکی از این شبکه‌ی زیرزمینی دارند، اما معتقدند قدمت آن احتمالاً به دوره‌ی قاجار می‌رسد؛ هرچند نشانه‌هایی حاکی از قدمت بسیار بیشتر نیز دیده می‌شود و شاید ساخت اولیه‌ی آن به دوره‌ی ساسانی بازگردد. هرچند گفته می‌شود این مسیرها ابتدا برای عبور آب قنات ایجاد شده بودند، اما به‌تدریج مردم ابرکوه دریافتند که این تونل‌های خنک و تودرتو می‌تواند آنان را از گرمای ۴۰ تا ۵۰ درجه‌ی کویر نجات دهد.

در امتداد این تونل‌ها فضاهای باز، اتاق‌ها، طاقچه‌ها و دالان‌های گوناگونی دیده می‌شود. باستان‌شناسان یقین دارند که این مکان نه‌تنها پناهگاهی برای گریز از گرمای کویر، بلکه برای پنهان شدن از دست غارتگران و دشمنان نیز بوده است. در زمان‌های خطر، اهالی ابرکوه از طریق خانه‌های خود به این پناهگاه می‌آمدند و می‌توانستند مدت‌ها این‌جا بمانند تا تهدید برطرف شود و مهاجمان شهر را ترک کنند.

به دلیل دمای پایین و ثابت، این‌جا احتمالاً محلی برای نگهداری آذوقه نیز بوده است. در جریان حفاری‌ها تکه‌های سفال کشف شده که اکنون در همین محل به نمایش گذاشته شده‌اند.

این مجموعه نخستین‌بار در سال ۱۴۰۰ کشف شد. از آن زمان هر سال بخش‌های تازه‌ای از تونل‌ها شناسایی شده و روند اکتشاف همچنان ادامه دارد؛ هرچند قسمتی از آن بر اثر ساخت‌وسازهای شهری از بین رفته است.

امروز پناهگاه زیرزمینی ابرکوه به یکی از مهم‌ترین جاذبه‌های تاریخی این شهر تبدیل شده؛ جایی که گردشگران از سراسر کشور می‌آیند تا یکی از شگفت‌انگیزترین سازه‌های دست‌ساخته‌ی انسان را در دل کویر ببینند؛ سازه‌ای که نمونه‌ی مشابه آن پیش‌تر در کاشان و نوش‌آباد نیز کشف شده بود و حالا تعداد این شهرهای زیرزمینی رو به افزایش است. شاید روزی روشن شود که ساخت تونل‌های زیرزمینی، بخشی از سیستم دفاعی و شیوه‌ی زندگی نیاکان ما در دل کویر، بیش از هزار سال پیش بوده است.

---

بیشتر بخوانید:

حفر تونل‌های غیر مجاز زیر بازاربزرگ تهران/ خطر ریزش ۳ سرا (فیلم)

لحظاتی از ریزش دلهره‌آور کوه در جاده چالوس (فیلم)

قنات نبادان خشک است ؛ آب ۲ هزار ساله چه شد؟ / سرو ابرکوه ، پیرترین موجود زنده جهان پس از ۴۵۰۰ سال از تشنگی می‌میرد؟ تاج سرو شکسته‌ است (فیلم)

تماشاخانه

دو دقیقه از اولین رویارویی انسان با هوش مصنوعی در سینما - 60 سال قبل (تماشا کنید)

دو دقیقه از فیلم وسترن که دستور زبان دوئل سینمایی را تغییر داد (تماشا کنید)

فیلم های دیگر