با صیانت از سازه‌های کهن آبرسانی؛ قنات‌ها جان دوباره می‌گیرند

قنات‌ها، میراث نیاکان ما در استفاده بهینه از منابع آبی محدود ایران زمین در طول هزاران سال گذشته است؛ گذشتگان به نیکی دریافته بودند که ایران در منطقه ای نیمه خشک و خشک قرار گرفته که استفاده منطقی و بهینه از آب در آن مستلزم بکارگیری شیوه های خاصی از آبرسانی و آبیاری است که در ساز و کاری به نام «قنات» نمود بیرونی یافته است.

به گزارش ایرنا، قنات ها، فارغ از اینکه تجربه زیسته هزاران ساله آباء و اجداد ما در استفاده درست از آب، آن هم در سده ها و دهه های وفور آب است، بلکه امروزه علاوه بر ارزش میراثی، بستر مناسبی برای درس آموزی در عبور از مشکلات گریبان گیر ایران در زمینه خشکسالی و بحران آبی محسوب می شوند.

خوشبختانه بر خلاف چند دهه گذشته که قنات ها و بخش های مختلف مرتبط با آن، از قبیل کهریز و چاه مادر و میله، به دلیل رواج خارج از قاعدهِ سدسازی، احداث کانال های آبیاری آب و به خصوص حفر چاه عمیق، به بوته فراموشی سپرده شده و بخش عمده ای از این یادگار نیک نیاکان تخریب شدند، اکنون اهمیت، ارزش و کارویژه آنها در مواقع بحران آب و خشکسالی برای مسوولان نهادهای ذیربط و مردم آشکار گشته و آنان با درک و فهم مشترک در صدد لایروبی، مرمت و احیای این سازه های آبی مفید برآمده اند.

هر چند گفته می شود خروج قنات از چرخه آبرسانی و آبیاری از اواخر دهه ۱۳۳۰ و با حفر نخستین چاه های کشاورزی عمیق در دشت قزوین، آغاز شد، اما جای بسی امیدواری است که اهمیت و کارکرد این میراث آبرسانی و آبیاری کهن ایرانیان بار دیگر بعد از حدود ۷۰ سال برای همه عیان شده و دولت همه ساله با همیاری و مشارکت مردم روستاهای محل استقرار قنات ها به راه اندازی مجدد آنها همت می گمارد.

ظرفیت ۱۸۵ میلیون متر مکعب قنات‌های اذربایجان شرقی برای استحصال آب/ کدام شهرستان های استان بیشترین قنوات را دارند؟‌

بنابر اعلام سازمان جهادکشاورزی آذربایجان شرقی بیش از ۲ هزار و ۵۰۰ رشته قنات در استان وجود دارد که تا یک دهه قبل سالیانه حدود ۱۸۵ میلیون مترمکعب آب از آنها استحصال و در بخش کشاورزی استفاده می شد.

کارشناسان کشاورزی با تاکید بر اهمیت اجرای طرح احیای قنوات در ارتقا کمی و کیفی بخش کشاورزی، متفق القول هستند که تحقق این موضوع می‌تواند در توسعه بالقوه بخش کشاورزی نقش مهمی را ایفا کند.

هر چند اعتبار اختصاص یافته برای لایروبی و مرمت و نوسازی قنات های آذربایجان شرقی در هر سال، رقم اندکی است، اما به نظر می رسد وضعیت حاکم بر بخش آب و بروز بحران آبی و خشکسالی می تواند انگیزه مسوولان نهادهای ذیربط و مردم برای هزینه کرد بیشتر برای احیای این سازه های آبرسانی و آبیاری قدیمی کارآمد را بالا ببرد و اهتمام برای نجات قنات های هزاران ساله و بکارگیری مجدد آنها برای تامین آب را در نزد تصمیم گیران منطقی جلوه دهد.

بدیهی است که احیای قنات ها مستلزم اقدامات بازدارنده در استفاده بی رویه از منابع آب زیرزمینی با اولویت انسداد چاه های غیرمجاز و استفاده منطقی از چاه های مُجاز است که امروزه در جای جای آذربایجان شرقی پراکنده شده اند.

برای تبیین ناچیز بودن اعتبارات اختصاصی برای تعمیر قنات ها در آذربایجان شرقی، اشاره به این نکته خالی از لطف نیست که در شرایطی که در سال ۱۳۹۰ مبلغ ۱۰ میلیارد ریال، معادل حدود یک میلیون دلار، اعتبار برای این منظور اختصاص یافته بود، اکنون اعتبار اندکی برای این منظور اختصاص می یابد که به هیچ وجه جوابگوی نیازهای موجود نیست؛ این در حالی است که قنات ها تا همین امروز هم نقش عمده‌ای درتأمین آب آشامیدنی و بخش کشاورزی شهرستان هایی همچون هشترود، اهر، هریس و ملکان دارد؛ در همین حال کارشناسان معتقدند که تنها راه مقابله با خشکی و پایدار نگه داشتن پایاب قنات های موجود و همچنین آب کشاورزی در لایروبی و مرمت آنهاست.

هر چند آمار دقیقی از تعداد رشته قنات های موجود در آذربایجان شرقی وجود ندارد، اما بر اساس اطلاعات سازمان جهاد کشاورزی آذربایجان شرقی شهرهای مرند با ۳۴۱ رشته، شبستر با ۲۵۵ رشته، تبریز با ۲۳۰ رشته و آذرشهر با ۲۱۱ رشته قنات به ترتیب بیشترین تعداد قنوات استان را به خود اختصاص داده اند.

احیای ۹ رشته قنات با ۳۰ میلیارد ریال هزینه در مرند؛ امید به احیای سازه های آبیاری کهن

بر اساس منابع تاریخی، شهرستان مرند در ۶۰ کیلومتری شمال غرب تبریز از جمله خاستگاه های اصلی قنات در ایران محسوب می شود که بیش از ۳۰۰ رشته قنات در آن شناسایی شده است؛ احیای قنوات مرند در سال های گذشته مورد توجه ویژه اداره جهاد کشاورزی و مردم این شهرستان قرار گرفته است؛ اتفاق مبارکی که می تواند به صیانت و احیای این سازه های مهندسی کهن در حوزه آبرسانی و آبیاری منجر شود.

مدیر جهاد کشاورزی شهرستان مرند در گفت و گو با ایرنا از احیای ۹ رشته قنات در بخش یامچی این شهرستان با مشارکت کشاورزان منطقه و هزینه کرد ۳۰ میلیارد ریالی در سال جاری خبر داد و گفت: با توجه به عدم بارش‌ها و خشکسالی‌های چند ساله شاهد از چرخه خارج شدن بیشتر قنات‌ها از دوره آب دهی بودیم که بر این مبنا، کار احیا، لایروبی و مرمت قنات‌هایی که از چرخه آب دهی خارج شده بودند، آغاز شد.

اسماعیل اللهیاری افزود: ۳۴۱ رشته قنات در سطح شهرستان وجود دارد که متاسفانه بیشتر آنها به علت خشکسالی و عدم بارش‌، کم آب و یا بی آب شده و در مرحله خشک شدن کامل هستند؛ بیشتر این قنات ها که سالانه ۳۴.۵ میلیون مترمکعب آبدهی دارند، در بخش یامچی قرار گرفته است.

وی با اشاره به اینکه در سال زراعی ۱۴۰۳- ۱۴۰۲ نیز تعداد ۶ رشته قنات شهرستان با ۱۸ میلیارد ریال اعتبار، لایروبی، بغل تراشی و طوقه چینی شده است، گفت: اجرای این‌ گونه طرح ها به ‌تنهایی با اعتبارات دولتی امکان‌پذیر نبوده و لازم است کشاورزان و ذینفعان نیز در اجرای آن مشارکت جدی داشته باشند.

وی با اشاره به آسیب‌پذیر بودن قنات ها نسبت به چاه‌های عمیق در مقابل سیل و زلزله، اظهار کرد: بی‌توجهی به مرمت قنوات موجب خشک شدنشان می‌شود و امروز با توجه به بروز خشکسالی، احیای قنات‌ها می‌تواند روشی مقرون به صرفه و راهبردی برای تأمین آب باشد؛ اجرای طرح‌های بازسازی و مرمت قنات ها و لایروبی آنها موجب جلوگیری از تخریب قنات، احیای دوباره آن، استفاده بهینه از آب، کاهش هدررفت آب و انتقال صحیح آب می‌شود.

تاثیر مخرب چاه های عمیق بر قنوات و فرونشست زمین/ قنات دوستدار محیط زیست است

کارشناس مسایل آب و قنوات نیز در گفت و گو با ایرنا درباره احیای قنوات اظهار گرد: این موضوع از دو منظر قابل بررسی است؛ نخست سازه قنات، اعم از چاه و کهریز که قابل مرمت و احیاست؛ نکته دوم، وجود آب در سفره های آب زیرزمینی است که که باید وجود داشته باشد تا قنات بعد از لایروبی و مرمت جان تازه ای بیابد و آب را از زیر زمین به سطح آن جاری کند.

مهدی شکرانی افزود: ما امسال در بخش یامچی شهرستان مرند ۹ رشته قنات را احیا کردیم که از نظر سازه ای هر ۹ مورد موفق بود، اما در ۲ رشته از قنات ها به دلیل اینکه آب در سفره زیرزمینی به اندازه کافی موجود نبود، با اینکه در کهریز هم جاری شد، اما به دلیل خشکسالی های چندین ساله، به سطح زمین نرسید.

وی بزرگترین مزیت قنات ها را آبگیری آنها از سفره های آب سطحی عنوان کرد و گفت:‌ به همین دلیل نیز بسیاری از قنوات در صورت لایروبی و مرمت سازه ای با اندک بارندگی و جاری شدن آب در مسیل ها و رودخانه ها، آبدار می شوند.

وی درباره تاثیر سدها و چاه های عمیق بر آبدهی قنوات نیز توضیح داد: سدها تنها از جاری شدن آب در مسیر قنوات جلوگیری می کنند، اما حفر چاه عمیق به دلیل مکیدن آب سفره های زیرزمینی، حیات قنوات را به کلی نابود می کند؛ به عنوان مثال در حالی که عمیق ترین چاه مادر قنات ها در مرند به ۴۵ متر می رسد، اکنون چاه های عمیق این شهرستان در ۲۰۰ متری به آب می سند که همین موضوع تاثیر ویرانگر آنها بر روی آبدهی قنوات و نیز فرونشست زمین را به خوبی آشکار می کند.

وی در تشریح تفاوت تاثیر چاه عمیق و سد بر حیات قنوات و بروز پدیده فرونشست بیان کرد: در حالی که ذخیره همه سدهای شهرستان مرند به ۲۰ میلیون مترمکعب نمی رسد، سالیانه حدود ۱۳۰ میلیون مترمکعب آب از سفره های زیرزمینی و سطحی برای تامین آب مورد نیاز کشاورزی برداشت می شود.

این کارشناس مسایل آب و قنوات درباره مزایا و معایب قنوات نیز گفت: عیب قنات این است که در طول سال و ۲۴ ساعت شبانه روز آب را به بیرون می دهد، هر چند که همان آب نیز در صورت عدم مصرف دوباره به سفره های زیرزمینی نشت پیدا می کند؛ مزیت قنوات نیز عدم نیاز به استفاده از برق و به تبع آن حفظ محیط زیست است؛ به عبارت دیگر استفاده از قنات برای کشاورزی از نظر اقتصادی و زیست محیطی به مراتب مقرون به صرفه تر بوده و کشاورزانی که از قنوات برای تامین آب مورد نیاز خود بهره می برند، بهره وری بالایی دارند.

واکنش شدید چین به سفر مقام تایوانی به اسرائیل: از طرف اسرائیلی می‌خواهیم که به اصل چین واحد پایبند باشد

تماشاخانه

باران نمی‌بارد یک بلاست وقتی می‌بارد بلایی تلخ‌تر / هیچ وقت مدیران از قبل آماده نیستند (فیلم)

خداحافظی با شکارچی طنزآمیز روزمرگی / ما زیر ذره بین نگاهش بودیم (فیلم)

فیلم های دیگر