عقل به روایت نقل

«اگر عقل حجت دینی است و حکم دین را می‎رساند، پس محصولات عقلی به معنای وسیع آن‎که شامل علوم طبیعی، انسانی، ریاضی و فلسفه می‎شود، مطالب دینی را می‎رساند؛ نه آن‎که بیگانه و متمایز از دین باشد.» (1) 
آیت‎ا... جوادی آملی

درباره آراء و تأملات فلسفی و معرفت‎شناختی حکیم گرانقدر حضرت آیت‎ا... العظمی جوادی آملی سخن گفتن، به‎مثابه قدم نهادن در وادی موسع و گسترده‎ای است. چه آن‎که جامعیت اندیشه ایشان به‎گونه‎ای است که نمی‎توان به وجهی از آن پرداخت و وجه دیگر را فرو نهاد. اما به هر روی در این نوشتار مجمل، ما اثر ارزشمند ایشان؛ «منزلت عقل در هندسه معرفت دینی» را به‎عنوان مهمترین وجوه اندیشه فلسفی ایشان در حوزه نسبت عقل و دین، مورد بحث و فحص قرار خواهیم داد. این اثر که مبین نگاه ایشان به مباحث «فلسفه دین» و نسبت عقل و دین و نقل و عقل است به نیکی شاکله و روح کلی اندیشه فلسفی - اجتماعی ایشان را باز می‎نمایاند.
آیت‎ا... جوادی آملی، در مقدمه کتاب «منزلت عقل در هندسه معرفت دینی» باب مباحث بسیار مهمی را می‎گشایند و به خواننده وعده می‎دهند که در کتاب به شرح مشبع آنان خواهند پرداخت.

ایشان در ابتدا به طرح این پرسش بنیادین دست می‎یازند که؛ «آیا رهاورد عقل، خارج از محدوده معرفت دینی و در برابر شناخت دین است یا داخل هندسه معرفت دینی است و منبعی معتبر در کنار نقل برای تکوین معرفت بشر نسبت به دین است؟» این پرسش از آن‎جا بنیادین تلقی شده و اهمیت وافر دارد که در مباحث فلسفی جدید، آن‎چه که ساحت دین به‌شمار مي‌آيد، همواره برکنار و جدای از عقل معرفی می‎شود. انسان‎گرایی سکولار همواره مدعیاتش بر این اساس بوده است که عقل خودبنیاد بشری، اصالت معرفتی دارد و هیچ منبعی فراتر از آن قابل استناد نیست.

این نظریه، البته در ایران نیز رواج دارد و برخی از متفکران، همواره از گسست میان دو حوزه «عقل» و «ایمان و دین» سخن گفته‎اند و اساسا ایمان را واجد یک نوع گرایش احساسی - عاطفی به‎شمار آورده‎اند، نه یک حکم عقلی. در رد این نظریه، آیت‎ا... جوادی براهین معرفتی و فلسفی متقنی ارائه می‎کنند؛ «اگر نقل معتبر «ما انزله ا...» است، عقل برهانی نیز «ما ألهمه ا...» است و این هر دو منبع، معرفت دینی و هرکدام بال وصول بشر به شناخت دینی‎اند.» ایشان سپس به منشأ اصلی این تقابل‎انگاری میان عقل و دین اشاره می‎کنند و آن را حاصل این تلقی که میان علم (به‎عنوان یک محصول عقلی) و دین تضاد وجود دارد، می‎دانند: «سال‎هاست که نزاع علم که محصول عقل است و دین که رهاورد وحی است، اذهان بسیاری را به‎خود مشغول داشته است. این نزاع محصول تصوری ناصواب از نسبت علم و دین و بر این اندیشه استوار است که علم در مقابل دین است.» (منزلت عقل...، ص 4)

در رد این شبهه، آیت‎ا... آملی راه‎حلي معرفتی را مطرح می‎کنند که می‎توان گفت یقینا حلال تمامی توهمات و تعارضات است. تأکیدی که معظم‎له بر نقش عقل در سامان دادن به معرفت دینی دارند، به این نکته منجر می‎شود که عقل در کنار نقل، دو حجت معتبر و غیرمنفک دینی به‎شمار آورده شود. شأن عقل در این مقام، این است که منبعی است برای ادراک احکام الهی و به تعبیر ایشان مانند ظاهر الفاظ کتاب و سنت، کشاف و پرده‎بردار از احکام الهی است. در این بین البته معظم‎له تفکیک ظریفی را نیز سامان می‎بخشند. در نظر آیت‎ا... جوادی آملی، عقل درست است که همتای نقل و در کنار آیات و روایات منبع شناخت و کسب معرفت است، اما هرگز مصدر صدور احکام نیست، یعنی به‎واسطه آن حکمی صادر نمی‎شود، بلکه «فهم حکم» و یقین به آن است که حاصل می‎آید.

آن‎چه که بضاعت اندک نگارنده در این باب مجال می‎دهد، طرح این امر است که حضرت آیت‎ا... می‎کوشند گره از مسئله‎ای بگشایند که تاکنون مجادلات صواب و ناصواب بسیاری را موجب شده است. مشخصا برخی از متکلمان در فهم دین و سنجش نسبت دین با علوم بشری، نقش عقل را فرو می‎کاهند و تصلبی را سامان می‎دهد که متضمن نفی هر سنخ از علم است؛ با این استدلال که منشأ علوم قرابتی با دیانت و التزام به اصول دین ندارد و برخاسته از فکر بشر است، نه خدای بشر. دسته دیگر که در زمره متجددان هستند، می‎گویند که دین، اوامر و نواهی مطلق دارد و این اوامر و نواهی، راه را بر عقلانیت و کاربست عقل در سامان دادن به علوم و زیست اجتماعی می‎بندد و دینداران تنها با نگرش متافیزیکال است که به پدیده‎‎ها می‎نگرند و آن وجه متافیزیک نیز از حجیت عقلی تهی است.

آیت‎ا... جوادی آملی، اما عقل را به‎جای خود بازمی‎گردانند و به نقد و نفی هر دو سنخ تلقی ابزاری از عقل که مختص به متجددان است و تلقی متصلب که به برخی از متکلمان تعلق دارد، می‎پردازند. نتیجه این فکر مبارک این است که علوم از آن‎جا که منبعث از عقل‎اند و عقل نیز صبغه‎ای دینی دارد و اساسا عاملی مهم برای فهم دین و شکل دادن به معرفت دینی است، «دینی» محسوب می‎شوند. بنابراین تقسیم برخی از علوم به اسلامی و غیراسلامی، محلی از اعراب نمی‎یابد. این تلقی در آرای ایشان پیرامون اسلامی کردن دانشگاه‎‎ها به منصه ظهور می‎رسد؛ «در زمینه اسلامی کردن علوم و دانشگاه‎‎ها از هرگونه افراط و تفریط باید دوری جست و نباید تصور کرد علم اسلامی، یعنی فیزیک و شیمی اسلامی تافته‎ای جدا بافته از علوم طبیعی رایج است.

منشأ چنین گمانی آن است که نسبت علم دینی به علم رایج را نسبت فرش دستباف با فرش ماشینی بدانیم و تخیل کنیم که علم دینی محتوایی کاملا متفاوت از علم رایج در اختیار می‎گذارد و چون مشاهده می‎کنیم که از دل علم دینی، فیزیک و شیمی متفاوتی به‎دست نمی‎آید، به این تصور کشانده شویم که از اساس منکر اسلامی کردن علوم گردیم.

ایده اسلامی کردن علوم در نتیجه آشتی دادن علم با دین و رفع توهم از جایگاه عقل در هندسه معرفت دینی و برطرف کردن بیگانگی و فاصله‎ای که به نادرست میان علم و دین برقرار شده، حاصل می‎آید... بنابراین هیچ علمی سکولار نخواهد بود، هرچند عالم آن علم می‎تواند سکولار زندگی کند. زیرا پیش‎فرض‎ها، یعنی اصول موضوعه هر علم، تعیین‎کننده الحادی و الهی بودن آن دانش است.» 

1. منزلت عقل... ص 167 و صص143-142

منبع: پنجره