با كامپيوترها و موبايل‌هاي كهنه چه كنيم؟

مترجم: ميترا اسدنيا

امروزه در سراسر جهان شاهد رشد سريع استفاده از تكنولوژي‌هاي جديد الكترونيكي از كامپيوترهاي جديد گرفته تا تلفن‌هاي همراه و دستگاه‌هاي DVD هستيم.

از نظر فرهنگي به نوعي به قدرت درك و مهارت‌هاي كاربرد وسايل تكنولوژيك خود مي‌باليم. احساس مي‌كنيم كه اين موضوع بيانگر اراده ما به پذيرش تغيير و تحول بيش از مقاومت برابر آن است.

در كشوري مانند استراليا كه يكي از 10 كشور اول در زمينه كاربرد تكنولوژي‌هاي ارتباطي است، حدود نيمي از مردم در خانه‌هاي خود كامپيوتر دارند و بيش از 36 درصد از آنها در خانه‌هاي خود از اينترنت استفاده مي‌كنند. در جوامعي چنين علاقه‌مند به تكنولوژي احتمال زياد مي‌رود كه بيشتر خانواده‌ها تاكنون نسل دوم كامپيوتر‌هاي خود را خريداري كرده باشند.

اما براي كامپيوترهاي قديمي‌تر چه اتفاقي مي‌افتد؟ اين سوالي است كه در مواجهه با كوهي از انبوه مانيتورهاي كهنه و از كار‌افتاده براي متخصصان و فعالان محيط‌زيست جهان مطرح شده است.

با توجه به تمايل روبه تزايد مردم جهان به تهيه جديدترين و آخرين توليدات تكنولوژيك، شاهد ايجاد ضايعات اجتناب‌ناپذير ناشي از جايگزيني كالاهاي جديدتر به جاي كالاهاي قديمي‌تر هستيم.

در اين ميان كالاهاي صرفا الكترونيك يا زباله‌هاي الكترونيك يكي از انواع زباله‌هايي است كه تمام كره زمين را با معضل روبه‌رشد زباله‌هاي الكترونيكي مواجه كرده است. علاوه براين توليد تجهيزات وابسته به تكنولوژي‌هاي جديد نيز پيوسته رو به افزايش است.

براساس محاسبات انجام شده هم اكنون حدود 9ميليون كامپيوتر در سراسر استراليا مورد استفاده است و انتظار مي‌رود تا پايان سال 2007 نيز حدود 2 ميليون كامپيوتر ديگر به بازارهاي الكترونيكي عرضه شود. در حالي كه 3 ميليون دستگاه نيز به وسايل اسقاطي تبديل مي‌شوند. اين تعداد كامپيوتر به تنهايي عامل ايجاد هزاران تن زباله الكترونيكي هستند كه از مانيتورهاي شكسته، وسايل چاپ و كارتريج‌هاي مستعمل، مودم‌ها و چاپگرها و طيف وسيعي از ديگر مواد و وسايل جانبي ديگر فراهم مي‌آيند.

اكنون سوالي كه مطرح است اين است كه اين همه كامپيوترهاي از كار‌افتاده و مستعمل و ديگر ابزارهاي وابسته به تكنولوژي‌هاي ارتباطي چه سرنوشتي دارند؟

به عبارت بهتر با كامپيوترها و ابزارهاي الكترونيكي كهنه‌اي كه داريد چه مي‌كنيد؟ آنها را دور مي‌اندازيد؟ درهم مي‌شكنيد؟ بازيافت مي‌كنيد؟

بسياري از كاربران با اين مشكل مواجه شده‌اند كه با پرداخت صدها دلار موفق به تهيه يك پروسسور پنتيوم و مودمي شده‌اند تا بتوانند با همان كامپيوترهاي قديمي در خانه‌هاي خود به شبكه اينترنت متصل شوند اما سرانجام اين روش و حتي ارتقاي بيشتر سيستم‌هاي كامپيوتري نيز نمي‌توانند اين دستگاه‌ها را چنان كه بايد به روز و كارآمد كنند.

اما براي حل اين مشكل يعني مساله نگهداري از ابزارهاي مكانيكي و الكترونيكي مستعمل، پس از سال‌ها گروهي از مردم ملبورن استراليا راه‌حلي يافته‌اند و آن ايجاد بانك كامپيوتر است. بانك كامپيوتر در اصل يك سازمان غيرانتفاعي است كه اقدام به بازيافت زباله‌هاي الكترونيكي و اهداي آنها به جوامع و گروه‌هاي توسعه‌نيافته مي‌كند.

در استراليا تعداد اين نوع كامپيوترها بسيار زياد است. براساس بررسي‌هاي انجام شده در سال 2006 حدود يك ميليون و 600 هزار دستگاه كامپيوتر در مكان‌هاي دفن زباله و در حدود يك ميليون و 800 هزار دستگاه كامپيوتر در انبار كالاهاي مستعمل روي هم انباشته شده است كه بر اين ميزان بايد حدود 5 ميليون و 300 هزار دستگاه ديگر كه در انبار ابزارهاي مكانيكي از كار‌افتاده در ساير نواحي جهان نگهداري مي‌شود و 5 ميليون دستگاه بازيافت شده تنها در كشور استراليا را نيز افزود.

اكنون سوال ديگري در ميان است كه چرا زباله‌هاي الكترونيكي يك مشكل تلقي مي‌شوند؟
در پاسخ به اين پرسش بايد گفت كه مردم استراليا در زمينه بازيافت تاكنون بسيار موفق عمل كرده‌اند. طبق قرار معهود، تمام مواد زايد گردآوري شده در حاشيه پياده‌رو‌ها گردآوري مي‌شوند. بيشتر اين زباله‌ها شامل مواد ساده‌اي است همانند شيشه، آلومينيوم و انواع كاغذ كه قابل گردآوري و استفاده مجدد در فروشگاه‌هاست.

مشكل اصلي با زباله‌هاي الكترونيكي و بسياري ديگر از انواع توليدات مشابه آن است كه اين كالاها عمدتا شامل طيف وسيعي از قطعات و موادي است كه در توليدات بعدي كارخانه‌ها بي‌استفاده‌اند و تا پيش از توليد نيز بي‌استفاده بوده و از مواد و قطعات پراكنده‌اي تشكيل شده بودند، از اين رو كاربرد مجدد آنها اغلب مستلزم صرف وقت و هزينه بسيار است. كامپيوترها و ديگر تجهيزات الكترونيك اغلب از هزاران ماده كاملا متفاوت و مجزا از هم ساخته مي‌شوند. بسياري از اين تجهيزات و مواد همانند طلا و پلاتينيوم به‌طور مجزا و جدا از هم كاملا بي‌ارزش هستند و بسياري ديگر نيز اساسا تحديدناپذيرند. بنابراين اگر امكان استخراج اين مواد فراهم باشد قابليت استفاده مجدد به عنوان مواد خام ثانوي يا بازيافتي هستند.

علاوه براين زباله‌هاي الكترونيكي همانند ديگر زباله‌ها داراي برخي عوارض منفي و آلاينده نيز هستند. مواد و فلزات سنگين از جمله كادميوم، جيوه و آرسنيك و سرب و مانند آن در قطعات و تجهيزات الكترونيك كاربرد بسيار دارند. هنگامي كه اين فلزات از بدنه اصلي اين دستگاه‌ها جدا مي‌شوند، امكان تفكيك و جداسازي آنها در مناطق ويژه دفن زباله وجود دارد. كاربرد دوباره برخي از اين مواد در تجهيزات كامپيوتري، هم از نظر اشتغال و هم از نظر زيست‌محيطي و مسائل بهداشت محيط مساله جالب‌توجهي است. جوهر‌هاي مورد استفاده در چاپگرهاي كامپيوتري اغلب داراي مواد سمي همانند كربن سياه و كادميوم هستند كه در شمار آلاينده‌هاي اورگانيك ماندگار جاي مي‌گيرند.

آلاينده‌هاي اورگانيك ماندگار (POPs) به موادي گفته مي‌شود كه آثار آن براي مدت‌هاي طولاني در محيط‌زيست باقي مي‌ماند. اين مواد كه در سطح وسيعي از طريق آب يا باد و مانند آن در سراسر كره زمين منتشر مي‌شوند، مي‌توانند در تمام زمين سبب ايجاد مخاطرات جدي شوند. اين مواد در بافت موجودات زنده رسوب كرده و موادي سمي و خطرناك براي انسان و حيوانات توليد مي‌كنند.

بنابراين كاربرد اين مواد از نظر مسائل بهداشت محيط‌زيست به اين معناست كه مساله زباله‌هاي الكترونيكي بايد توسط دولت‌ها و فعالان محيط‌زيست به يك اندازه، به‌طور هماهنگ و در سطح بين‌المللي زير ذره‌بين قرار گيرد و از سوي متخصصان به بحث و چالش گذاشته شود.
درك مخاطرات ناشي از فلزات سنگين و ديگر مواد سمي در بيشتر كشورهاي توسعه‌يافته به سرعت ممنوعيت و محدوديت مكان‌هاي ويژه براي ذخيره انواع خاصي از زباله‌هاي الكترونيكي را در پي داشت.

اما متاسفانه توجه به معضل زباله‌هاي الكترونيكي در برخي از همين كشورها تنها در محدوده محيط‌زيست همان كشورها باقي ماند. در كشور ايالات متحده آمريكا مصرف‌كنندگان برخوردار از امكانات خاصي شدند كه از طريق برنامه‌هاي ويژه براي بازيافت كامپيوترهاي از رده خارج شده ارائه مي‌شد اما بيشتر اين برنامه‌ها نيز صرفا در سطح محلي اجرا مي‌شدند. برخي نيز به اجراي برنامه‌هايي هدفمند پرداختند كه مشكلات مختلفي را مورد توجه قرار مي‌داد و در اين ميان برخي تلاش‌ها نيز از سوي برخي صاحبان صنايع آلاينده مطرح شد كه صرفا نوعي اقدامات ظاهري و اغواگرانه تلقي شده‌اند.

اما سال گذشته «شبكه فعالان زيست‌محيطي بازل» و نيز «اتحاديه مبارزه با سموم در سيليكون ولي آمريكا گزارشي هشداردهنده با عنوان «صادرات خطر: زباله‌هاي صنعتي در آسيا» منتشر كرد كه در آن اعلام شده بود كه 50 تا 80 درصد از زباله‌هاي الكترونيكي گردآوري شده براي بازيافت در ايلات متحده آمريكا به برخي كشورهاي در‌حال توسعه همانند چين، هند، پاكستان صادر شده‌اند. اين امر محيط‌زيست، اين كشورها و نيز مردان، زنان و كودكان محلي در اين مناطق را در معرض انواع مواد سمي قرار داده است.

در آمريكا تسهيلات محلي براي عمليات بازيافت با اعمال محدوديت‌هاي مربوط به مقررات و استانداردهاي سلامت و بهداشت شغلي صورت مي‌گيرد. بسياري از مردم در اين گونه كشورهاي توسعه‌يافته هيچ تصوري از بازيافت در كشورهاي خود ندارند.

مراكز بازيافت در كشورهاي در حال توسعه به مراكز تامين مواد براي صادرات زباله مبدل شده‌اند. در اين مراكز كالاهاي الكترونيك در شرايطي بسيار نامنظم و نا‌ايمن بازيافت شده و مورد استفاده مجدد قرار مي‌گيرند. به‌طور مثال در شهرهايي همانند گويا در چين ديدن صحنه‌هايي چون سوزندان مواد پلاستيكي و انواع سيم‌ها و يا ايجاد كوزه‌هاي ذوب فلزات بازيافتي در فضاي باز امري كاملا عادي است.

در اين مراكز، وان‌ها در كناره رودخانه‌هايي از اسيد براي جداسازي طلا به چشم مي‌آيد و نيز باتري‌ها و لوله‌هاي سربي كه حاوي تشعشعات مضري است، در مانيتور‌ها و تلويزيون‌ها به كار مي‌روند كه در نهايت كالاهايي هستند كه ارزش تجاري چنداني ندارند و به قيمتي بسيار ارزان عرضه مي‌شوند.

در اين مراكز، گلوله‌هاي پودر جوهر مورد استفاده در چاپگرها بادست از يكديگر جدا مي‌شوند كه ابرهايي از غبار اين پودر‌هاي مضر در هوا منتشر مي‌كند در حالي كه كارگران شاغل در اين مراكز نيز عمدتا زنان و كودكاني هستند كه بدون ماسك يا هرگونه وسايل ايمني ديگر به اين فعاليت‌ها گماشته شده‌اند.

به دليل همين فعاليت‌ها آب‌هاي زيرزميني شهر گوياي چين چنان آلوده شده‌اند كه اخيرا ناگزير شده‌اند آب آشاميدني اين شهر را از مناطقي ديگر در فاصله 30 كيلومتري اين شهر حمل كنند.

كنوانسيون بازل

خشم جهاني و بين‌المللي ناشي از تردد و صادرات زباله‌هاي خطرناك به طراحي و تصويب كنوانسيون بازل زير نظر برنامه زيست‌محيطي سازمان ملل متحد انجاميد. كنوانسيون بازل نوعي موافقتنامه قانوني الزام‌آور بين‌المللي است كه با هدف بررسي مشكلات ناشي از اقدامات كنترل نشده در زمينه حمل‌ونقل زباله‌هاي ارزانقيمت و خطرناك در مرزهاي بين‌المللي به ويژه در كشورهاي در حال توسعه طراحي و تصويب شده است.

هم اكنون 156 كشور جهان موافقتنامه بازل را تاييد و تصويب كرده‌اند كه بر ضرورت ايجاد همكاري‌هاي بين‌المللي در جهت محدود‌سازي رشد و يا ايجاد مراكز بازيافت غير‌بهداشتي همانند گويا در چين اقدام كند. نكته جالب اينجاست كه ايالات متحده آمريكا هنوز موافقتنامه بازل را تصويب نكرده است.

راه‌حل‌هاي جهاني

شايد بزرگترين مشكل جامعه جهاني در برخورد با مشكل زباله‌هاي الكترونيكي (و ديگر انواع زباله‌ها نيز) راهكارهاي ما باشد كه عمدتا با تاخير و واپس‌نگري همراه است. به اين معنا كه ما پيش از اينكه به راه‌حل‌ها فكر كنيم، غالبا منتظر مي‌مانيم تا با مشكل زباله روبه‌رو شويم. به گفته هلن لويس مدير مركز طراحي در دانشگاه RMIT برخورد با مشكل زباله‌هاي صنعتي در نقطه شروع كار اغلب ارزان‌تر و بسيار موثر‌تر از تلاش براي حل مشكل در پايان خط توليد است.
زيرا بخش عظيمي از تلاش‌ها و توجهات بر محور وضع مقررات و قوانين درباره زباله‌ها متمركز مي‌شود. در حالي كه پاسخ بسياري از مشكلات مي‌تواند در دست طراحان كالاهاي توليد شده باشد. هلن لويس كه سال‌هاي متمادي به عنوان مدير برنامه‌هاي صنعتي دولت در اداره زباله‌ها و بازيافت طبيعي ايالت ويكتوريا فعاليت داشته عقيده دارد كه اگر ما در حل مشكلات مربوط به زباله‌ها جدي باشيم ناگزيريم تا كار خود را از مرحله طراحي در چرخه توليد كالا‌ها آغاز كنيم. به اين معنا كه كالاها را مي‌توان چنان طراحي كرد كه دوام بيشتري داشته و پاسخگوي محدوديت‌هاي زيست‌محيطي نيز باشند. اين كار مستلزم آن است كه كالاها به نحوي طراحي شوند كه در پايان عمرشان بسيار آسان‌تر قابل تفكيك و جداسازي قطعات آن بوده و امكان بازيافت آن آسان و سريع‌تر باشد.

مركز طراحي صنعتي دانشگاه RMIT از جمله مراكز پيشرو در زمينه رشد و ارتقاي طراحي براي حفظ استانداردهاي زيست‌محيطي است. راهكارهاي موجود در زمينه طراحي به‌منظور كسب اطمينان از آثار زيست‌محيطي از جمله آلودگي و يا توليد زباله در تمام مراحل توليد و استفاده از كالاها و نه صرفا در مرحله كهنگي و اسقاط شدگي مورد توجه و رسيدگي و برنامه‌ريزي دقيق قرار مي‌گيرد. اما مقوله طراحي براي حفاظت از محيط‌زيست با مقوله مشابه ديگري بايد توأمان مورد توجه قرارگيرد و آن مقوله ارتقاي مسووليت‌پذيري توليد كنندگان(ERR) است. ERR در يك نگاه كلي به اين معناست كه تمام توليد‌كنندگان كالاهاي صنعتي و الكترونيكي از نظر مديريت آثار منفي زيست‌محيطي ناشي از توليدات خود در تمام دوره مصرف و كاربري كالاها و نه‌تنها در مرحله اسقاطي آن پاسخگو و مسوول هستند. به عبارت ديگر اين هزينه‌اي است كه در صورت بروز هر عارضه منفي زيست‌محيطي گريبان توليد‌كنندگان محصولات را مي‌گيرد و توليد‌كنندگان ملزم به پرداخت هزينه‌هاي زيست‌محيطي ناشي از توليد كالاهاي خود هستند.

بر همين اساس دستورالعمل پارلمان اروپا در زمينه زباله‌هاي به جاي مانده از تجهيزات الكتريكي و الكترونيكي، اصل ERR را به عنوان بخش كليدي در هر راه‌حلي در برخورد با مشكل زباله‌هاي الكترونيكي اعلام كرده است. ديگر موسسات و مراكز مطالعات زيست‌محيطي نيز با رويكرد مشابهي تاكيد دارند كه توليد‌كنندگان اين نوع تجهيزات بايد در طراحي توليدات خود به گونه‌اي عمل كنند كه متضمن حداقل مخاطرات زيست‌محيطي باشند به گونه‌اي كه با طول عمر بيشتر نياز كمتري به بازيافت و جايگزيني كالاها درميان باشد. اين مراكز همچنين درخواست كرده‌اند كه كارخانجات اصلي توليد‌كننده اين كالاها توليدات مصرف‌شده خود را باز‌پس گرفته و خود به منظور بازيافت و يا ذخيره‌سازي قطعات آنها به روش‌هايي مسوولانه اقدام كنند.

راه‌حل‌هاي محلي

در كنار راهكارهاي بين‌المللي و جهاني روش‌هايي نيز براي برخورد با مشكل زباله‌هاي الكترونيكي در سطح محلي و منطقه‌اي وجود دارد. به‌عنوان مثال برخي از داوطلبان استراليايي به كوه زباله‌هاي الكترونيكي يورش آوردند كه در ابتدا تعدادشان بسيار اندك بود.

چند سال پيش انجمن ارتباطات از راه دور و موبايل استراليا، اقدام به اجراي برنامه ويژه‌اي براي بازيافت باتري و موبايل‌ها كرد. اين انجمن با همكاري و مشاركت گروه زيست‌محيطي «پلنت آرك» درباره اين برنامه اقدام به آموزش عمومي درميان مردم استراليا كرد. به‌گونه‌اي كه در پايان، صدها دستگاه از هزاران دستگاه تلفن همراه بازيافت شده و طلا، نيكل و مس از آنها استخراج شد، همچنين مواد پلاستيكي بكار رفته در آنها مجددا به كارخانه‌هاي توليد مواد پلاستيكي ارسال شد و همچنين مواد و فلزات سنگين همانند كادميوم موجود در باتري‌ها نيز به مكان‌هاي دفن و نگهداري زباله و يا مخازن آب زيرزميني راه نيافت.

اين برنامه هم‌اكنون به‌عنوان مدل راهنما و الگويي مناسب تلقي مي‌شود كه هم در زمينه بازيافت گوشي‌هاي تلفن همراه كاربرد دارد و هم در بازيافت ديگر كالاها و تجهيزات الكترونيك و الكتريكي همانند دستگاه‌هاي چاپگر و يا كامپيوتر‌ها نيز مفيد و قابل استفاده است.

موفقيت طرح بازيافت كامپيوترهاي اسقاطي در سطح كره زمين همچنان در دست بررسي است اما گردانندگان اين قبيل طرح‌ها همچنان در صدد بررسي مدل‌ها و برنامه‌هاي متعددي هستند كه در زمينه كالاهاي اسقاطي چون موبايل‌ها، كارتريج‌ها و كامپيوترهاي اسقاطي در كشورهاي مختلف ارائه مي‌شود اما متخصصان اتفاق نظر دارند كه مهم‌ترين گام در اين زمينه توليد محصولات جديد با طراحي ويژه‌اي است كه از ابتدا در ذهن طراحان آن بر اساس اصول و مقررات حمايت از محيط‌زيست باشد.