جهان عرب به چه سویی می رود؟

 عصرایران ؛ حمید رضا مهاجر - ناآرامی های کشورهای عربی در حال عبور از اولین سالگرد آغاز خویش است. زمستان سال گذشته بوعزیزی جوان دستفروش تونسی با آتش زدن خویش،نه تنها باعث سقوط زین العابدین بن علی شد بلکه به سرعت این جرقه به مصر رسید و با عبور از میدان التحریر قاهره ، حسنی مبارک را نیز به زیر کشید.

در لیبی،گردان های قذافی پس از ماه ها درگیری مسلحانه با انقلابیون مورد حمایت ناتو،از دروازه های بنغازی تا طرابلس،سرت و بنی ولید عقب رانده شدند تا اینکه در نهایت ملک الملوک افریقا از لوله فاضلاب بیرون کشیده شود.

اگر ملک عبدالله در ریاض فکر می کند که در یمن،آتش اعتراضات با پذیرش طرح آشتی شورای همکاری خلیج فارس از سوی علی عبدالله صالح تمام خواهد شد،اشتباه بزرگی مرتکب شده است،هنوز دورنمای روشنی وجود ندارد.نه می توان به صالح اعتماد کرد و نه می توان لجاجت یمانی ها را دست کم گرفت.

در بحرین،اعتراضات گسترده مردمی که با بی توجهی آشکار رسانه ها و مجامع جهانی روبرو است همچنان ادامه دارد.
معادله بسیار ساده است و احتیاج به تحلیل ندارد.یک پادشاه می خواهد با سوء استفاده از حمایت یک اقلیت طایفه ای کمتر از سی درصد و پشتیبانی نظامی خارجی بر یک اکثریت بیش از هفتاد درصد حکومت کند.اکثریتی که تا کنون هیچگاه دست به سلاح نبرده است و همچنان مسالمت آمیز به اعتراضات خود ادامه می دهد.

در سوریه،کشور طایفه ها و مذاهب گوناگون،اوضاع بسیار پیچیده است.درست است که تا کنون در دمشق و حلب هیچ تظاهرات ضد دولتی برگزار نشده و اعتراضاتی که عمدتا در برخی مناطق خاص متمرکز است روز به روز با حمایت های آشکار خارجی به شکل کاملا مسلحانه نزدیک تر می شود- که این رویکرد از سوی اکثریت مردم این کشور پذیرفته نمی شود-اما با این حال همه می دانند که نظام سوریه با ادامه شکل و روش های گذشته نمی تواند ادامه یابد.

در بررسی تحولات کشورهای عربی باید چند فرضیه اساسی وجود دارد که بدون توجه به آنها نمی توان به تحلیل درستی از این تحولات رسید:

1- نظام حاکم بر این کشورها (به غیر از لبنان)یک نظام پلیسی و دیکتاتور مآبانه است.در این کشورها ارتش یعنی نظام و نظام یعنی ارتش.

2- در افکار عمومی کشورهای عربی یک ترس تاریخی از هرج و مرج ، ناامنی وجود دارد.

3- بافت جمعیتی اکثریت کشورهای عربی عمدتا طایفه ای است و حکومت ها به عنوان اهرم حفظ تعادل بین طوایف را بر عهده دارند.

4- نقش قدرت های خارجی در کشورهای عربی یک نقش تعیین کننده است و این دخالت ها زمینه ایجاد تفاهم بر روی مسایل کلان دنیای عرب را -با ساختار موجود قدرت در این کشورها-تقریبا غیر ممکن ساخته است.

با در نظر گرفتن فرضیه های اساسی فوق می توان به نتایج کلی زیر رسید:

1- تا زمانی که ارتش در کنار نظام سیاسی قرار دارد و دچار چند دستگی و اختلاف نشده است نمی توان به سقوط راس نظام سیاسی در کشورهای عربی امیدوار بود. به عنوان مثال در مصر و تونس،ارتش با عدم حمایت از رئیس جمهور،زمینه سقوط آنها را فراهم کرد اما در یمن و لیبی با چند دستگی این کشورها را وارد یک جنگ داخلی کرده و در سوریه و بحرین با قرار گرفتن در کنار رئوس نظام، ساقط کردن آنها را سخت یا حتی تقریبا غیر ممکن ساخته است.

2- زمینه اعتراضات در این کشورها مشابه نیستند اما نارضایتی از شیوه حکومتداری و نادیده گرفتن افکار عمومی توسط قدرت حاکم یکی از عوامل اصلی نا آرامی ها است.به عنوان مثال با وجود اینکه فقر اقتصادی یکی از چند عامل پایه اعتراضات در مصر بود اما در لیبی چنین عاملی مشاهده نمی شد.با این حال نارضایتی از دیکتاتوری و سیاست سرکوب حکومت یک عامل مشترک در دو کشور فوق به شمار می آید.

3- اکثریت مردم در کشورهای عربی که دارای بافت متنوع طایفه ای و مذهبی هستند از هرج و مرج ناشی از فقدان قدرت مرکزی نگران هستند و از راه حل های خشونت آمیز حمایت نمی کنند.به عنوان مثال در سوریه که دارای متنوع ترین بافت طایفه ای و مذهبی است،مسیحیان،کردها،علویان و حتی بسیاری از سنی مذهب ها از تکرار تجربه عراق یا لیبی در کشورشان حمایت نمی کنند.

4- نقش دخالت های خارجی در تحولات کشورهای عربی یک نقش تاثیر گذار است که با توجه به گستره اعتراضات داخلی و جایگاه هر کدام از این کشورها در معادلات منطقه ای متفاوت است.به عنوان مثال در لیبی،عامل خارجی نقش تعیین کننده ای در ساقط کردن قذافی از قدرت و کنترل کشور به دست مخالفین داشت،در سوریه به لحاظ جایگاه مهم این کشور در معادلات منطقه ای عامل خارجی بیشتر به عنوان یک تحریک کننده قوی عمل می کند.

در بحرین نیز عامل خارجی به عنوان نجات دهنده نظام آل خلیفه عمل کرده است با این حال هنوز معلوم نیست در شرایطی که اعتراضات داخلی از گستردگی بالایی برخوردار است این دخالت ها تا چه زمان خواهند توانست در برابر خواست اکثریت مردم مقاومت کنند.یمن را نیز می توان در چنین مجموعه ای ارزیابی کرد.