روزی! "که به آن نیاز داریم"

زیست نیوز- در تعریف واژه بحران می گویند: " پیشامدی است که بصورت ناگهانی و گاهی فزاینده رخ می‌دهد و به وضعیتی خطرناک و ناپایدار برای فرد، گروه و یا جامعه می‌انجامد. بحران باعث بوجود آمدن شرایطی می‌شود که برای برطرف کردن آن نیاز به اقدامات اساسی و فوق‌العاده است. بحران‌ها بر حسب نوع و شدت متفاوتند." توجه به مفهوم عمیق همین یک پاراگراف می تواند انگیزه و سمت و سوی مناسب در برخورد با انواع چالش یا بحران را فراهم کند. به ویژه زمانی که بحران و پیامدهای آن مستقیما زندگی و سلامت بشر و در سطحی محدودتر؛ شهروندان یک کشور را هدف گرفته باشند. از این رو میزان صداقت شهروندان و مسئولان یک کشور می تواند شاخصی برای ارزیابی بحرانی باشد که در آن گرفتار شده اند! به عبارت دیگر درک عمق بحران و اعتراف به آن می تواند زمینه ای برای شناخت هر چه بیشتر چالش موجود و اتخاذ راهکارهای تعاملی و البته عملی در این مسیر باشد.شاید دستیابی به چنین تعاملی، نیاز اساسی ما برای آغاز مقابله با یکی از مهمترین چالش های کشور باشد.

هر چند تلخ است اما باید گفت در شرایط کنونی هیچ یک از گزینه های مطرح شده در راستای پایان دادن و یا حتی کنترل آلودگی هوا در شهرهای بزرگ ایران کارایی لازم را ندارند و به جز اجرای طرح زوج و فرد خودرو ها عملا اقدام محسوسی را در این حوزه شاهد نبوده ایم. از طرف دیگر، تجربه هم نشان داده که زوج و فرد کردن خیابان ها هم، فایده ای بر این وضعیت بحرانی ندارد. هر چند در رویداد بحران، پیرامون مبحث آلودگی هوا عوامل متعدی دخیل هستند اما قسمت اعظم این گرفتاری مروبط به خودرو و بنزین بی کیفیت است.

 اما چه می توان کرد؟! در پرداختن به پاسخ این پرسش پیشنهاد می شود به رویکردی نو بپردازیم یعنی به جای ردیف کردن انبوهی از باید و نباید ها از تعطیلی کارخانه ها گرفته تا بارور کردن ابرها و ... که هر کدام نیازمند زمانی طولانی و بودجه کلان هستند و بر حسب تجربه های گذشته؛ اکثرا هم ناشدنی می نمایند! به روش های ساده تر و البته در سطح استانداردهای بین المللی متوسل شویم.

 شاید یکی از ساده ترین راهکارهای مذکور توجه به "روز بدون خودرو" در شهرهای بزرگ ایران باشد. در تمام دنیا و البته کشورهایی که به مراتب آلودگی هوای کمتر از ایران دارند هیچگاه "روز جهانی بدون خودرو" از کانون توجه به دور نمانده است و دولت ها برجسته کردن آلودگی جهانی ناشی از تردد خودروها و ترغیب شهروندان به کاهش استفاده از خودروهای شخصی را هدف گذاری کرده اند. البته این تنها آلودگی نیست که می تواند سفر با خودرو را به یک فاجعه بدل کند. ترافیک های سنگین درون شهری در شرایطی که امکان استفاده از وسایل حمل و نقل دیگر مانند دوچرخه و حتی پیاده روی وجود دارد از دیگر موارد آزار دهنده محسوب می شود.

استفاده از خودرو به عنوان یک هنجار در جامعه مدرن محسوب می شود، اما چرا باید این گونه باشد؟ روزی را تصور کنید که هیچ گونه ترافیک و سر و صدای ناشی از آن وجود نداشته، ساکنان شهر بدون خودرو در حال عبور و مرور بوده و حتی می توانید صدای آواز پرندگان نیز را بشنوید! این در شرایطی است که افزون بر آلودگی صوتی و هوا، خودروها حتی اگر استاندارد هم باشند؛ به واسطه باتری ها و تایرهای مستعمل و دور انداخته شده، نشت روغن و در نهایت لاشه خودرو در آسیب و تخریب محیط زیست نقش دارند.

در شرایطی که روز جهانی بدون خودرو برای نخستین بار در دهه 1970 برنامه ریزی شده و در دهه 1990 روزهای بیشتری در شهرهای اروپایی سازماندهی شده اند، اما مشکل از جایی ناشی می شود که اکثر مردم در نهایت تنها یک روز را بدون خودرو شخصی خود سپری کرده و پس از آن دوباره سبک زندگی پیشین و خودرو محور را دنبال می کنند اما همانطور که در ابتدای مطلب نیز اشاره شد ما نیازمند تعاملی دوسویه(مردم و مسئولان) هستیم و باید بیشتر از یک روز به این روش کم هزینه متوسل شویم.

"روز بدون خودرو"، رانندگان را به کنار گذاشتن خودروهای خود حداقل برای یک روز تشویق می کند. بیست و دوم سپتامبر به عنوان روز جهانی بدون خودرو شناخته می شود و رویدادهای سازماندهی شده ای طی آن در شهرها و کشورهای مختلف برگزار می شوند. این روز در راستای ترویج و بهبود حمل و نقل عمومی، دوچرخه سواری و پیاده روی و توسعه جوامعی که با فواصل کوتاه بین خانه و محل کار و امکان خرید در فواصلی که طی کردن آنها با پیاده روی امکان پذیر بوده، شکل گرفته است. اما این روز در تقویم بین المللی هیچگاه مورد توجه ما نبوده است.

رویدادهای روز بدون خودرو که با توجه به محل برگزاری متفاوت هستند، ایده حضور در یک موقعیت مکانی با خودروهای کمتر را به رانندگان و مسافران می دهد. در شرایطی که پروژه های مختلفی در این مسیر و در زمان های مختلف که جرقه نخستین آن بحران نفتی 1973 بود، انجام شده اند، اما تا اکتبر 1994 و در جریان سخنرانی "اریک بریتون" در کنفرانس بین المللی شهرهای قابل دسترس در تولدو، اسپانیا، درخواستی سازمان یافته برای چنین پروژه هایی مطرح نشده بود.

طی دو سال، نخستین روزهای بدون خودرو در ریکیاویک (ایسلند)، بث (انگلیس) و لا روشل (فرانسه) سازماندهی شده و کنسرسیوم روزهای جهانی بدون خودرو در سال 1995 برای پشتیبانی از روزهای بدون خودرو در سراسر جهان شکل گرفت. در سال 1997، نخستین کمپین بین المللی توسط انجمن حمل و نقل زیست محیطی در انگلیس راه اندازی شد و یک سال بعد کمپینی در فرانسه با عنوان "در شهر، بدون خودرو من!" شکل گرفت که در سال 2000 توسط کمیسیون اروپا به طرحی برای تمام این قاره مبدل شد.

در سال 2005، بیش از یک هزار شهر در سراسر جهان روز بدون خودرو را سازماندهی کردند.

در حال حاضر، بوگوتا، پایتخت کلمبیا، بزرگترین رویداد روز بدون خودرو را برگزار می کند. نخستین روز بدون خودرو در فوریه 2000 برگزار شد و از طریق همه پرسی عمومی نهادینه شد. در سپتامبر 2007 نیز جاکارتا روز بدون خودرو را برگزار کرد که طی آن خیابان اصلی شهر به روی خودروها بسته شد. از این رو، عابران پیاده قادر بودند به نرمش و انجام فعالیت های روزانه خود در خیابان هایی بپردازند که در شرایط عادی پر از خودرو و ترافیک هستند. از می 2012، روز بدون خودرو هر یکشنبه از ساعت 6 صبح تا 11 شب در جاکارتا برگزار می شود.

"در شهر، بدون خودرو من!" یک کمپین اروپایی و روزی است که از سال 1998 تاکنون در فصل پاییز برای افزایش استفاده از وسایل نقلیه دیگر به غیر از خودرو برگزار می شود. این رویداد مرزهای اروپا را پشت سر گذاشته و هر ساله شاهد برگزاری آن در شهرها و کشورهای بیشتری هستیم. ایده اصلی در پس زمینه این کمپین تشویق استفاده از گزینه های حمل و نقل و مسافرت جایگزین و افزایش آگاهی مردم درباره خطرات بلند مدتی است که با آلودگی در ارتباط هستند. بر همین اساس، ارتقا سلامت و کیفیت زندگی از اهداف اصلی کمپین در شهر، بدون خودرو من! محسوب می شود.

نسخه های مختلفی از روزهای بدون خودرو در سراسر جهان برگزار می شوند. با این وجود، بسیاری از برنامه های بدون خودرو فعلی با الهام از "سیکلوویا" یا "مسیر دوچرخه" در بوگوتا، کلمبیا شکل گرفته اند. طی روزهای سیکلوویا که هر یکشنبه برگزار می شوند، 70 مایل از خیابان های شهر روی عبور و مرور خودروها بسته شده و از هفت صبح تا 2 بعد از ظهر در اختیار عابران پیاده و دوچرخه سواران قرار می گیرد.

افزون بر پیاده روی و دوچرخه سواری، کلاس های ایروبیک و رویدادهای موسیقی مرتبط با فعالیت های این روز برگزار می شوند که هر هفته به طور معمول 1.3 میلیون شرکت کننده را در بر می گیرند. اگرچه تاریخچه برگزاری سیکلوویا به سال 1976 باز می گردد، این برنامه با گذشت زمان شاهد رشد خود بوده و با عبور از مرزهای کلمبیا به آمریکا شمالی و جنوبی و برخی از کشورهای اروپایی گسترش یافته است.

جذابیت واقعی روزهای بدون خودرو این است که هیچ دو رویدادی شبیه هم نیستند. یک برنامه روز بدون خودرو می تواند برای ایجاد طرز فکری متفاوت در میان ساکنان نسبت به خیابان های شهر تا بهبود فعالیت های بدنی، کاهش نرخ چاقی، برجسته کردن امکانات فرهنگی و ورزشی و مهمتر از همه کاهش آلودگی طراحی شود. این انطباق پذیری شاید یکی از بزرگترین دارایی های رویدادهای روز بدون خودرو محسوب شده و به جوامع اجازه می دهد با توجه به منابع و نیازهای خود آن را برنامه ریزی کنند.

مزایای روزهای بدون خودرو چه چیزهایی هستند؟

روزهای بدون خودرو مزایای متعددی را ارائه می کنند. اگرچه از وابستگی بالایی به یکدیگر برخوردار هستند، اما مزایای این رویداد را می توان به طور کلی در قالب توسعه اجتماعی، عدالت و دسترسی، توسعه اقتصادی، بهبود سلامت جسمانی و روانی و ارتقا آموزش طبقه بندی کرد.

توسعه اجتماعی

روز بدون خودرو اجتماع را در دو سطح مجزا توسعه می دهد. نخست، برنامه ریزی برای چنین رویداد بزرگی نیازمند هماهنگی و همکاری در سطح کل شهر است. شورای حمل و نقل، نیروی پلیس، وزارت بهداشت، شهرداری و شواری شهر از سازمان های اصلی درگیر در این زمینه محسوب شده که به عنوان مثال وظایفی مانند برنامه ریزی بستن خیابان ها و آمادگی خودروهای آتش نشانی و آمبولانس برای موارد اضطراری را بر عهده دارند.

دوم، رویداد روز بدون خودرو به تقویت ارتباط بین شهروندان کمک می کند. داوطلبان و شرکت کنندگان در روز بدون خودرو در شرایطی آرام و امن می توانند ارتباط نزدیک تری با یکدیگر برقرار کنند. افزون بر این، با حمایت شهری، حامیان مالی خصوصی، بنیادها و شرکت ها اغلب نقشی فعال در این رویدادها به خود اختصاص می دهند. از آنجایی که افراد و در حقیقت چشم های بیشتری در خیابان هستند، یکی دیگر از مزایای روز بدون خودرو می تواند کاهش جرم و جنایت در جامعه باشد.

بهبود سلامت شخصی و زیست محیطی

متاسفانه موانع قابل توجهی در یک شهر وجود دارند که مانع انجام فعالیت های بدنی بوده که از آن جمله می توان به خیابان های پر تردد، نگرانی های ایمنی در طراحی خیابان و پیاده رو، کیفیت بد هوا، هزینه های بالای سالن های ورزشی و کمبود پارک های عمومی اشاره کرد. روز بدون خودرو فضایی امن و آرام را فراهم کرده و انجام فعالیت های بدنی را تشویق می کند. از نظر سلامت زیست محیطی، با توجه به کاهش استفاده از خودروها شاهد کاهش آلاینده های صوتی و هوا نیز هستیم.

تساوی، دسترسی و خوشحالی

روز بدون خودرو برای عموم رایگان بوده و هیچ مانعی برای شرکت در آن وجود ندارد. طی آن زمان و مکان در اختیار تمام مردم بدون در نظر گرفتن، سن و یا میزان ثروت قرار می گیرد و در نتیجه، شادی و سلامت روانی در یک شهر را افزایش می دهد.

توسعه اقتصادی

همچنین با ترویج دوستدار دوچرخه سواری بودن و سلامتی، روزهای بدون خودرو می توانند در گردشگری، سرمایه گذاری در اقتصاد محلی و احیای مرکز شهر نقش داشته باشند. این رویداد نه تنها به مردم دلیلی برای حضور در یک شهر می دهد، بلکه به ساکنان آن نیز دلیلی برای باقی ماندن در شهر به جای مسافرت می دهد.

آموزش

روزهای بدون خودرو محیطی امن و مشوق برای مردم به منظور بازدید و تجربه نقاط مختلف شهر خود را در قالبی جدید و عبور از خیابان هایی باز و بدون ترافیک را می دهد. این رویداد می تواند وسیله آموزشی فوق العاده ای برای ترویج دوچرخه سواری و پیاده روی و همچنین انجام فعالیت های تفریحی و ورزشی سرگرم کننده باشد. همچنین، روز بدون خودرو می تواند اثر کاهش وابستگی به خودرو و تشویق برنامه ریزی بلند مدت برای گزینه های حمل و نقل جایگزین را آموزش دهد.

نگرانی ها و موانع موجود درباره روزهای بدون خودرو چه چیزهایی هستند؟

چند مانع مشترک وجود دارند که برای اجرای روزهای بدون خودرو ممکن است شهرها با آنها مواجه شوند که از آن جمله می توان به پذیرش و درک فرهنگی و تردید در حمایت های سیاسی و مالی اشاره کرد.

فقدان حمایت سیاسی و مالی

اگرچه تمامی شهرها دشواری ها و موانع یکسان در زمینه برگزاری روزهای بدون خودرو را تجربه نمی کنند، اما حمایت های سیاسی و مالی ناکافی، مانع اصلی در این زمینه محسوب می شود. از آنجایی که بودجه اجرا کردن این قبیل برنامه ها توسط نهادهای دولتی و خصوصی تامین می شود، در نتیجه، حمایت های سیاسی و مالی دست در دست یکدیگر دارند.

تردید

فقدان حمایت ممکن است از موانع فرهنگی و ترس از ناشناخته ها ناشی شود. از آنجایی که روز بدون خودرو در بوگوتا برای دهه ها برگزار شده به عنوان بخشی از فرهنگ و سبک زندگی در این شهر پذیرفته شده است. بر همین اساس، حضور پلیس به عنوان یک اولویت محسوب نمی شود زیرا مردم از چگونگی برگزاری این رویداد آگاه بوده و به جای پلیس افراد داوطلب برای تسهیل برگزاری آن آموزش داده می شوند. اما در برخی شهرها تردید درباره چگونگی تعیین مسیرهای جایگزین برای هدایت ترافیک و یا حضور مردم بدون نیاز به نیروهای پلیس وجود دارد.

فقدان اطلاعات

عنصر دیگری که به تردید و عدم اطمینان منجر می شود، فقدان حقایق مستند برای اثبات نیاز و موفقیت چنین رویدادهایی در شهرها است. نگرانی هایی در این زمینه وجود دارد که موفقیت های کسب شده در یک شهر در شهرهای دیگر تکرار نشوند. در همین راستا، مقام های رسمی شهر ممکن است خواستار اثبات تمایل مردم برای برگزاری روزهای بدون خودرو، اثبات امکان برگزاری آنها و یا اثبات موثر بودن آنها باشند.

البته دشواری هایی در زمینه جمع آوری و ارزیابی داده ها نیز وجود دارند. این روند نیازمند زمان، پول و در نظر گرفتن اولویت بوده و برنامه ریزان رویداد روز بدون خودرو به ندرت این موارد را در اختیار دارند. در برخی مواقع، نظرسنجی های پیش و پس از برگزاری رویداد به منظور اندازه گیری رضایت عمومی و ارائه پیشنهادهایی برای ارتقا آن صورت می گیرد، اما این موارد با توجه به بزرگی رویداد می توانند به زمان و نیروی کار چشمگیری نیازمند باشند.

روز بدون خودرو؛ روزی! "که به آن نیاز داریم" را فراموش نکنیم.

*سردبیر زیست نیوز