مناظره بهترین راه تبیین حق است

حجت‌الاسلام و المسلمین سیدرضا مودب، استاد علوم قرآن دانشگاه قم است. از نظر وی مناظره مرحله‌ای از گفت‌وگو است که طرفین برای حقانیت خودشان از آن استفاده می‌کنند و مهم‌ترین راه تبیین حق است. گفت‌وگوی رضا مودب با خبرگزاری بین‌المللی قرآن (ایکنا) در خصوص ضرورت مناظره در قرآن را در پی می‌خوانید:

ایکنا: مناظره از نظر قرآن چه جایگاهی دارد؟

مناظره در واقع مربوط به مرحله‌ای از گفت‌وگوست و دو دیدگاه یا دو شخصیت صاحب نظر برای اثبات حقانیت خودشان از آن استفاده کرده و اطلاعات خود را جابجا می‌کنند و طبیعی است که اسلام به عنوان آخرین دین در مواردی با ادیان دیگر مناظره داشته است و اگر در قرآن مرور کنیم یکی از مهم‌‌ترین مناظره‌هایی که قرآن گزارش می‌کند، گفت‌وگو یا مناظره‌ای است که میان پیامبر اسلام(ص) و مسیحیان نجران اتفاق می‌افتد و در واقع آیه «فَمَنْ حَاجَّكَ فِيهِ مِنْ بَعْدِ مَا جَاءَكَ مِنَ الْعِلْمِ فَقُلْ تَعَالَوْا نَدْعُ أَبْنَاءَنَا وَأَبْنَاءَكُمْ وَنِسَاءَنَا وَنِسَاءَكُمْ وَأَنْفُسَنَا وَأَنْفُسَكُمْ ثُمَّ نَبْتَهِلْ فَنَجْعَلْ لَعْنَتَ اللَّهِ عَلَى الْكَاذِبِينَ: پس هر كه در اين [باره] پس از دانشى كه تو را [حاصل] آمده با تو محاجه كند بگو بياييد پسران‌مان و پسران‌تان و زنان‌مان و زنان‌تان و ما خويشان نزديك و شما خويشان نزديك خود را فرا خوانيم سپس مباهله كنيم و لعنت‏ خدا را بر دروغگويان قرار دهيم» (آل‌عمران، ۶۱)  به این رویداد اشاره می‌کند.

این آیه که به آیه مباهله تعبیر شده است، در واقع یکی از مراحل مناظره است که وقتی انسان‌ها با هم گفت‌وگو می‌کنند و به نتیجه نمی‌رسند، از خدا می‌خواهند که دروغ‌گو مورد لعنت خدا واقع شود و مباهله روشی بوده که در آخر مناظرات انجام می‌شده است. پیامبر اسلام(ص) در مناظراتی که آخرش به مباهله کشید، به خوبی توانست حقانیت خود را روشن کرده و حقانیت پیامبر اسلام(ص) در این گفت‌وگوها موجب شد تا اسلام در منطقه گسترش پیدا کند. پیامبر نه تنها با مسیحیان که با مشرکان هم مناظره کرده و به اقتضای مخاطبانی که داشته به مناظره می‌نشسته است.

مناظره روشی برای تبیین حق از طریق گفت‌وگوهای منطقی و مستدل است و اگر در قرآن مرور کنیم قبل از پیامبر اسلام دیگر انبیا نیز در مقابل منکرین و ادیان دیگر مناظره می‌کردند و شاید یکی از بزرگترین مناظرات تاریخ را باید میان حضرت موسی و فرعون بدانیم. از مناظرات دیگر قرآنی می‌توان به مناظره حضرت ابراهیم با مشرکین و مخالفان اشاره کرد که نتایج خوبی هم در پی داشت.

اصولا فرهنگ قرآن در آیه «...وَقُولُوا لِلنَّاسِ حُسْنًا...: و با مردم [به زبان] خوش سخن بگوييد...» (بقره، ۸۳) بیان شده است، یعنی باید با مردم و حتی مخالفین با زبانی درست گفت‌‎وگو کرد، همان‌طور که در قرآن داریم «ادْعُ إِلَى سَبِيلِ رَبِّكَ بِالْحِكْمَةِ وَالْمَوْعِظَةِ الْحَسَنَةِ وَجَادِلْهُمْ بِالَّتِي هِيَ أَحْسَنُ...: با حكمت و اندرز نيكو به راه پروردگارت دعوت كن و با آنان به [شيوه‌اى] كه نيكوتر است مجادله نماى...: (نحل، ۱۲۵) و این یعنی باید دیگران را با روش حکیمانه، مستدل و منطقی دعوت کرد و پیامبر(ص) با همه مخالفین خودش این گفت‌وگوها را انجام می‌داد و همین گفت‌وگوها بود که توانست نتایج خوبی به همراه داشته باشد. از این‌رو مناظره بسیار سودمند است و نباید از آن کوتاه آمد.

شاید بهتر باشد به مناظراتی که حضرت ابراهیم(ع) با ستاره‌پرستان و مشرکان داشته و در آیات ۷۵ تا ۷۹ سوره انعام منعکس شده است، اشاره کرد که بهترین نمونه مناظره‌ها بوده و تاثیرات بزرگی داشت. حضرت ابراهیم(ع) وقتی با مشرکان مواجه می‌شود در مرحله‌ای ابتدا با ایشان هم‌سو می‌شود و نوعی احساس مشترک با مشکران ایجاد می‌کند که در آن بتواند تفهیم و تفاهم منطقی‌تر و مناسب‌تری داشته باشد. ایشان وقتی ستاره‌ را شب هنگام می‌بیند می‌گوید این پروردگار من است، ولی طبیعتا وقتی که این ستاره غروب می‌کند و زمانش می‌گذرد، از آن منصرف می‌شود و بعید به سراغ ماه‌پرستان و خورشیدپرستان می‌رود و همین استدلال را می‌کند. به بیان دیگر ایشان ابتدا به صورت غیرمستقیم همسویی کرده و اصل پرستش را مورد تاکید قرار می‌دهد اما در خصوص مصداق پرستش با ایشان مناقشه می‌کند. در خصوص ماه و خورشید نیز ایشان چنین رفتاری انجام می‌دهد. ایشان به خوبی در مناظرات، نادرستی آرا مشرکان را نشان می‌دهد. به بیان دیگر حضرت ابراهیم(ع) در جمله آخر مناظره از شرک تبری می‌جوید اما در در ابتدا بگوید با ایشان همراه می‌شود تا مناظره تاثیرگذاری داشته باشد. اما در مراحلی از مناظره که با فطرت حقیقت‌جوی ایشان روبرو می‌شود، مصادیق انحراف را یادآور می‌شود تا تاثیر خود را بگذارد.

ما تعبیر مناظره را در قرآن نداریم، اما گفت‌وگوهایی که بین رسولان الهی و مخالفان بوده در قالب مناظراتی انجام شده است و ما امروز هم به این مناظرات نیاز داریم. ما امروز در دنیایی زندگی می‌کنیم که اکثریت مردم دنیا مسلمان نیستند و در بین مسلمان هم اختلاف نظرات مذهبی و قابل توجهی وجود دارند و برای تببین حق چه با مخالفان خود و غیر مسلمانان و چه بین خودمان، نیازمند مناظراتی روش‌مند و عاقلانه هستیم.

شاید یکی از راه‌حل‌های جریان تکفیری که در جهان اسلام ایجاد شده و به آفت بزرگی تبدیل شده است هم همین مناظرات باشد که باید در بین علما اسلامی اتفاق بیفتد و باید در اینجا از حضرت آیت الله مکارم شیرازی تشکر کرد که همایش تکفیر را برگزار کردند. الان ما در دنیای امروز با مسیحیان در فرق گوناگون، یهودیان، هندوها و ... مواجه هستیم که در اینجا راه اصلی تبیین حق مناظره است، گرچه راه‌های دیگر هم می تواند مورد توجه قرار بگیرد اما مهم‌ترین راه در تبیین حق راه علمی مناظرات و گفت‌وگوهای علمی احسن است که بتواند حق را تبیین کند.

طبیعی است که وقتی امام عصر (عج) وقتی ظهور می‌کنند، برای تبیین حق یاران حضرت یا خود‌شان در مواردی با مخالفان گفت‌وگوهای علمی داشته باشند و این گفت‌وگوهای علمی از منطق قوی برخوردار بوده و تاثیر گذار خواهد بود و اگر ایشان دنیا را فتح می‌‌‌‌‌‌کند مبتنی بر فکر و معنویت خواهد بود.

ایکنا: ما شاهدیم که برخی معتقدند مناظرات آسیب‌هایی می‌تواند داشته باشد، شما حدود مناظره را چه می‌دانید؟

طبعیتا مناظرات ممکن است آسیب‌هایی داشته باشد، این قابل قبول است اما این آسیب‌ها بسیار اندک است. به خصوص اگر از یک روش علمی و منطقی تبعیت کند. در مناظرات ما باید روی مبانی یک‌دیگر بحث کنیم و هر کسی با توجه به مبنای خود، بحث را پیش ببرد و در خصوص مبانی دیگر و با روش مورد قبول عقلی به گفت‌وگو بپردازد. روش عقلی زبان مشترک بین همگان است و با این روش می‌توان به گفت‌وگو پرداخت.

البته اگر کسی اهل مناظره نیست و توانایی شرکت در آن را ندارد، باید از این میدان دوری کند. این میدان برای بزرگان و علماست؛ کسانی که هم در حوزه تخصصی مربوط به مناظره و هم فن بیان دارای مهارت هستند توفیقاتی در مناظراتی خواهند داشت. باید مناظره‌ها رسانه‌ای شود و اگر حقایق بیان شود تاثیر گذار خواهد بود. ما شاهدیم که در بین خود فرق اسلامی مناظرات زیادی وجود داشته که بسیار هم تاثیرگذار بوده است. کتاب‌ها و آثار گران‌قدری در این زمینه نوشته شده است. اگر مناظرات امام رضا(ع) را هم نگاه کنیم مناظراتی که با صاحبان کلام داشتند نکات مهمی را در خواهیم یافت. این نشان می‌دهد اگر مناظرات با روش معقول انجام شود مفید خواهد بود. ما نیازمندیم که مناظره داشته باشیم و راه‌های دیگر به اندازه این راه موثر نخواهد بود اما روش مناظرات باید علمی و منطقی باشد.

ایکنا: اینکه طرفین مناظره خود را حق و دیگری را باطل می‌دانند مانع مناظره نیست؟ و در چنین شرایطی مناظره ممکن است؟

مناظرات اصولا بین کسانی است که جستجوگر حق هستند، مناظره با کسی که حق برایش روشن شده اما پا روی حق می‌گذارد مفید نخواهد بود. اگر انسان‌هایی طرف مناظره باشند که دنبال حق هستند و در عین حال فکر می‌کنند حق با آنهاست، باعث خواهد بود که مناظرات سودمند باشد. زیرا اگر کسی طالب حق باشد در مواجهه با استدلال قوی‌تر و فطری‌تر تسلیم حق می شود. بنابراین باید همیشه امیدوار باشیم. مناظره با کسانی که اهل لجاج هستند سودمند نیست و باید از مناظره با ایشان پرهیز کرد اما باید بدانیم که انسان ها اصالتا پاک هستند و دیگران در می‌یابند حق با کیست و جامعه علمی را به حق نزدیک می‌کند.

ایکنا: مناظرات اول انقلاب چه بهره‌هایی داشت؟ و آیا ما باید به فضای مبتنی بر مناظره برگردیم یا نه؟

مناظرت در انقلاب اسلامی به خصوص در سال‌های ۶۰ بین گروه‌های انقلابی بسیار گسترش پیدا کرد، رسانه‌ای شد و در محافل علمی هم صورت گرفت. به نظرم خیلی پیامدهای مثبتی داشت که یکی از این پیامدها روشن شدن حقانیت انقلاب برای عموم مردم بود. برای عموم طرفداران افکار الحادی نیز نادرستی روش‌شان روشن شد به همین علت است که ما بعد از سال‌ ۶۱ شاهد این هستیم که حملات تروریستی کاهش می‌یابد و این یعنی هواداران گروه‌های انحرافی در پی مناظرات دست از مسیر خود برداشتند و این تاثیر مناظرات علمی بود که امام تلویحا از آن حمایت کرد و بزرگان آن را انجام دادند.

مناظرات توانست شرایط را به نفع انقلاب تغییر دهد. الان شرایط در آن حدی نیست که بگوییم نیاز به مناظره داریم و کشور بحمدالله یکدست است تقریبا و اگر مخالفینی هستند بیشتر در خصوص مصادیق و روش‎‌ها مخالفت دارند و مخالف اصل و مبانی انقلاب نیستند تا مناظراتی انجام شود، اما در برخی از مجالس می‌توان در خصوص روش‌ها هم مناظراتی برگزار کرد و در هیچ دوره‌ای نمی‌توان راهش را بست و همیشه ممکن است انسان‌هایی باشند که یا در مبانی یا در روش نیازمند مناظره باشند و باید آنها را توسعه داد.