رئیس انجمن زمین شناسی: دل دماوند سرد شده است؛ آتشفشانی در کار نخواهد بود

عصر ایران؛ یوسف ناصری - در روزهای گذشته در فیلم کوتاهی که توسط دو کوهنورد تهیه شده بود، این دو اعلام کردند که از دل دماوند، مواد مذاب می جوشد و بیرون می زند.

 دماوند، یک کوه آتشفشانی است و در سال های گذشته هم فیلم هایی توسط کوهنوردان مختلف از دهانه قله دماوند منتشر شده است که آن فیلم ها، وضوح و شفافیت بیش تری هم نسبت به فیلمی دارند که اخیرا از دهانه دماوند منتشر شده است. در آن فیلم ها، گاز و گوگرد با قدرت از سوراخ هایی در دهانه آتشفشان دماوند خارج می شود.

این فیلم ها باعث نگرانی هایی در بین مردم شده است و از این رو در گفت و گوی عصر ایران با دکتر سروش مدبری که دکترای زمین شناسی دارد و رئیس انجمن زمین شناسی ایران است، فعالیت احتمالی کوه آتشفشانی دماوند به بحث گذاشته شد. این قله در نزدیکی تهران، شهر دماوند و آمل قرار دارد.

رئیس انجمن زمین شناسی ایران معتقد است که آتشفشان دماوند آخرین نفس های خود را می کشد و مواد مذاب آن در حال سردتر شدن است. دکتر مدبری می گوید: دماوند برخلاف کوه های آتشفشانی اندونزی و آمریکا، فعالیت دیگر آتشفشانی نخواهد داشت.


*فیلمی راجع به دماوند منتشر شده و دو کوهنورد با اعلام این که در 12 اسفند 1395 به قله دماوند صعود کرده اند می گویند این اولین بار است که می بینند از دماوند ذرات مواد مذاب به این شکل خارج می شود. با این حال بعضی از کارشناسان زلزله شناسی فعال شدن آتشفشان دماوند را رد کردند.

این فیلم شفاف و واضح نبود و دقیقا نشان نمی داد که چه اتفاقی در قله دماوند رخ داده است ولی آن دو کوهنورد اظهار نگرانی می کردند. نظر شما در مورد آن فیلم چه هست؟

-واقعیت این است آن فیلم توسط دو نفر غیر کارشناس تهیه شده است و کمترین اطلاعاتی هم از دانش زمین شناسی ندارند. بعید هم هست قبلا این محل را دیده باشند. اگر این محل را دیده بودند به این صورت اظهار نظر نمی کردند. در هر صورت این دو نفر، نسبت به دانش زمین شناسی ناآگاه بوده اند.

آتشفشان ها فعالیت های زیادی را به همراه خودشان دارند. اثرات اولیه و ثانویه زیادی همراه آنها هست. این اثرات، نشان دهنده فعالیت آنها است. برخی از اثرات، قبل از فعالیت آتشفشانی اتفاق می افتد و برخی اثرات هم بعد از فعالیت. خروج گاز همیشه با آتشفشان همراه است و در تمام آتشفشان های دنیا همراه هست. گاهی اوقات، گاز از دهانه اصلی آتشفشان خارج می شود و گاهی اوقات از دهانه های کوچکتری که در دامنه آتشفشان و قسمت های پایین تر آن وجود دارد.

چشمه های آب گرم نیز نشان دهنده فعالیت های آتشفشان هستند. ما در اطراف دماوند چشمه های آب گرم، فراوان داریم یا در اطراف کوه آتشفشانی سبلان، چشمه های آب گرم سرعین و مشگین شهر و نیر را داریم. اینها همه چشمه های آب گرم یا فعالیت هایی هستند که با آتشفشان مرتبط هستند.

*آقای قلمقاش مدیر امور زمین شناسی منطقه ای سازمان زمین شناسی گفته اند که دماوند در 600 هزار سال، 100 هزار سال، 65 هزار سال و 25 هزار سال و 7 هزار سال قبل فعالیت آتشفشانی داشته است. با توجه به این نکته که مطرح شده است هر چقدر از گذشته به جلوتر می آییم فاصله وقوع فعالیت آتشفشانی دماوند کمتر شده است. آیا این موضوع علامت خاصی به ما می دهد که دماوند احتمالا به این زودی ها فعالیت جدیدی خواهد داشت؟

-خیر. این فعالیت های آتش نشانی هیچ چیزی را نشان نمی دهد. یک آتشفشان ممکن است 1500 سال یا 2 هزار سال، خاموش باشد و یک دفعه فوران کند یا این که آتشفشان در فاصله نزدیکتر فوران کند.

*فاصله فعالیت های آتشفشانی کمتر شده است.  یک فعالیت آتشفشانی در 600 هزار سال قبل بوده و فعالیت بعدی 100 هزار سال قبل بوده است یعنی 500 هزار سال فاصله وجود داشته. اما در آخرین فعالیت های دماوند یک فعالیت در 25 هزار سال قبل بوده و آخرین هم 7 هزار سال قبل.

-درست است که فاصله ها کمتر شده ولی تعیین سن فعالیت های قدیمی تر، یک مقدار دشوار است. ممکن است ما سنگی مربوط به فعالیت 400 هزار سال یا 300 هزار سال قبل پیدا نکرده باشیم. البته کارهایی توسط سازمان زمین شناسی انجام شده و سن سنجی هایی در خارج از کشور انجام شده است ولی نمی شود این طور گفت که ما تمام فعالیت های آتشفشان دماوند را بررسی کرده ایم و به غیر از این چیزی نبوده است.

*پس اطلاعات مربوط به فعالیت آتشفشانی دماوند در 7 هزار سال قبل یا 25 هزار سال قبل که نزدیک به زمان ما هست، قابل اعتماد است؟

-من به جای 7 هزار سال قبل، حدودا 10 هزار سال قبل را شنیده ام.  بعضی از مراجع می گویند 7 هزار سال قبل و بعضی ها می گویند 10 هزار سال قبل.

*رقم 3 هزار سال در سنجیدن سن فعالیت آتشفشانی تفاوت زیادی است.

-سن سنجی همیشه خطا دارد.

*یعنی در حد 3 هزار سال اختلاف، طبیعی است؟

-بله. اما بگذارید صحبت خود را اصلاح کنم. ممکن است فردی یک سنگ را برای سن سنجی انتخاب کند که 7 هزار سال را نشان بدهد و فرد دیگری، یک سنگ را از جای دیگری برداشته باشد و 10 هزار سال قدمت نشان بدهد.

ما اگر یک حفاری عمیق در دامنه دماوند انجام بدهیم و پایین برویم، می توانیم تمام رخدادهای آتشفشانی را که طی دو و نیم میلیون سال گذشته اتفاق افتاده است نمونه برداری و سن سنجی کنیم. تا الان نمونه های سطحی دماوند برای سن سنجی انتخاب شده است.

* دماوند کوهی است که چینه ای است و بر اثر فعالیت های آتشفشانی، لایه های مختلف روی هم قرار گرفته اند.

-بله. آتشفشان مرکب است.

*بنابراین با حفر کردن نقاطی از دماوند می توان اطلاعات مربوط به فعالیت های آتشفشانی متعدد را به دست آورد؟

-یک حفاری عمیق در یکی از دامنه های دماوند لازم دارد که ما 1000 متر یا 2000 هزار متر را حفاری کنیم و بر اساس تغییرات گدازه ها، آنها را سن سنجی کنیم.

*سازمان زمین شناسی در سال های قبل اعلام کرد که ما نقشه های زمین شناسی کوه های آتشفشانی را تهیه کرده ایم ولی باید پایش دائمی دمای اطراف آتشفشان و ترکیب چشمه های آب گرم انجام شود. این نوع پایش و نصب لرزه نگار در سال های اخیر انجام شده؟

-خیر ولی اندازه گیری های خاصی را انجام می دهند. نصب دکه های لرزه نگار یا دستگاه هایی که بتوانند تغییرات دما را بسنجند، انجام نشده. مطالعاتی از طریق ماهواره، به طور مرتب انجام می شود.

*آقای قلمقاش از سازمان زمین شناسی گفته بودند همکاری هایی با محققان خارجی برای سن سنجی تفتان و سبلان داریم. چرا در مورد دماوند چنین همکاری ای وجود ندارد؟

-شاید مجهولات شان درباره سبلان و تفتان بیش تر بوده و آن پروژه ها انجام شده است و تا حدودی در مورد دماوند اطلاعات داشته اند. خواسته اند اطلاعات حداقلی را در مورد آن دو آتشفشان هم به دست بیاورند.


*دماوند کوهی است که قله آن تقریبا به صورت مخروط و نوک تیز است. مشخص نیست که شکل گیری این مخروط به چه فعالیت اتشفشانی مربوط است؟

-از اول این آتشفشان مخروطی شده. مخروط، کوچک بوده و به طور مرتب گدازه های بعدی و فوران بعدی روی آن نشسته است. هر دفعه یک لایه خاکستر و یک لایه گدازه آمده است و مخروط آن را بزرگتر کرده است.

*چرا در ایران و کشورهای همسایه ما، فعالیت آتشفشانی جدید مثل آنچه که الان در اندونزی در حال وقوع است، وجود ندارد؟

-ما این دوران را گذرانده ایم. ما چندین میلیون سال پیش و مثلا 7 میلیون سال پیش یا 10 میلیون سال پیش، شرایطی داشته ایم که آتشفشانی ها و فوران های خیلی زیادی وجود داشت. از ایران تا ترکیه را در نظر بگیرید همه این آتشفشانی ها در آن زمان اتفاق می افتاد.

اما وضع آتشفشان ها کم کم تغییر کرد و به مرحله مرگ رسیدند و خاموش شدند. در اندونزی، الان شرایط فعال است و آتشفشان های فعال دارد. در آنجا هم بعد از مدت ها و مدتی بین 5 میلیون سال یا 10 میلیون سال و بر حسب مقدار ذخیره مواد مذابی که در درونش وجود دارد، آتشفشان ها خاموش می شوند و به سرنوشت اینها دچار می شوند مثل آتشفشان هایی که در کرمان وجود داشته است و الان اثری از آنها نیست.

*پس دماوند با کوه های آتشفشانی در اندونزی که هنوز درگیر فعل و انفعالات زمین شناسی است، کاملا تفاوت دارد؟

-بله. اندونزی آتشفشان های خیلی زیادی دارد. ما در سفری که داشتیم و از بالای اندونزی عبور کردیم آتشفشان های خیلی کوچکی را می دیدیم که در اقیانوس هستند و مواد مذاب را خارج می کنند.

*ولی چرا این انتظار وجود دارد که دماوند باز یک روز آتشفشانی شود و فوران داشته باشد؟

-خیلی ها اعتقاد دارند این اتفاق نخواهد افتاد. چون مخزن ماگمایی(مواد مذاب) که زیر دماوند است دیگر سرد شده و انتظار نداریم فرآیندهای تکتونیکی بتواند مواد مذاب به زیر آن تزریق کند و دوباره آتشفشان دماوند فعال شود.

*لطف می کنید درباره تکتونیک توضیح بیشتری بدهید؟

-ما پوسته زمین را شامل چندین قطعه مختلف در نظر می گیریم که این قطعات نسبت به همدیگر در حال حرکت هستند. گاهی اوقات بعضی از این قطعات، زیر قطعه دیگر فرو می روند و وقتی فرومی رود و به عمق 150 کیلومتر رسید ذوب می شود و مواد مذاب آن در قطعه روبه رویی بالا می آید و آتشفشان به وجود می آورد. ما به آن تکتونیک صفحه ای می گوییم.

در اندونزی یا ژاپن، این اتفاق دارد می افتد. یک پوسته اقیانوسی در آنجا دارد فرو می رود و بعد وقتی که ذوب شود، بالا می آید و در جاهایی آتشفشان را به وجود می آورد.

*شما می گویید فعالیت مستمر کنونی آتشفشان های اندونزی طبیعی است. کوه آتشفشانی سنت هلن در ایالت واشنگتن آمریکا مثل دماوند مخروطی بوده و در فوران سال 1980 میلادی مواد مذاب آن، مخروط و نوک قله را ذوب کرده است. الان سنت هلن آن مخروط را ندارد. آن کوه آتشفشانی چه شرایطی دارد که برخلاف دماوند مخروط آن منفجر شده؟

-بعضی وقت ها فورانی که اتفاق می افتد فوران مهلک و شدید است و آتشفشان را منفجر می کند. چند کوه آتشفشانی داشته ایم که همین اتفاق برای آنها رخ داده و مخروط آنها منفجر شده است.


*الان شما خودتان به این نتیجه رسیده اید که دماوند فعالیت آتشفشانی نخواهد داشت؟

-من مطالعه خاصی در مورد دماوند انجام نداده ام. طرحی را به سازمان زمین شناسی برای همین کار ارائه دادم که ما بتوانیم آتشفشان دماوند را از همه نظر و از دیدگاه های زیست محیطی و خطرات و آلودگی مطالعه کنیم. اما به دلیل کمبود بودجه و امکانات، آن طرح پیش نرفت و شروع نشد.

*در چه سالی این طرح را ارائه کرده اید؟

-همین امسال(1395). من هم شخصا مطالعاتی را شروع نکرده ام. اساتیدی هم در گذشته مطالعاتی را انجام داده اند و مطالعات خیلی جدید انجام نشده است. بر اساس گفته کسانی که تا حدودی در این زمینه کار کرده اند این دیدگاه وجود دارد که آتشفشان دماوند، فعال نخواهد شد.

*چه کسانی به این نتیجه رسیده اند که دماوند فعال نمی شود؟

-دکتر هاشم امامی در این زمینه کاری انجام داده و گزارشی تهیه کرده است.  دکتر حسن زاده نیز، چند سال پیش مقاله ای درباره آتشفشان دماوند ارائه کرد. کسانی که بیش تر در این زمینه کار کرده اند، این افراد هستند.

*در حوزه زمین شناسی این بحث مطرح است که صفحات تکتونیکی پوسته زمین با هم برخورد می کنند. با توجه به حرکت صفحه عربستان به سمت بالا یعنی صفحه اوراسیا که روسیه و قرقیزستان در این منطقه قرار دارند، این تحرک و برخورد صفحه زمین در جنوب خلیج فارس، احیانا باعث نمی شود که دماوند بخواهد فعل و انفعالاتی داشته باشد؟

-این اتفاق حدود 7 تا 10 میلیون سال پیش رخ داده و تمام شده است. صفحه عربستان از چیزی حدود 55 میلیون سال پیش، حرکت خود را انجام داده و ما آتشفشانی هایی را از 55 میلیون سال پیش داریم تا چند هزار سال پیش. آتشفشانی های خیلی گسترده ای در منطقه ما وجود داشته است.

* هنوز فعل و انفعالات صفحه پوسته زمین عربستان هنوز ادامه دارد و در حد میلی متری هر سال جا به جایی اتفاق می افتد و طبق گفته کارشناسان فلات ایران سالیانه 30 میلی متر جمع و کوتاه می شود.

-ولی الان فشار می آورد و کوه ها را بلندتر و مرتفع می کند. این فشار، دیگر آتشفشانی ایجاد نمی کند.

*در ارتباط با بحث ارزیابی وضعیت فعلی آتشفشان دماوند، در سال 1391 آقای تمدن استاندار وقت تهران گفته بود ما 500 میلیون تومان برای خرید تجهیزات نیازد داریم که رفتارهای دماوند دقیق تر  ارزیابی شود. اگر واقعا حرف نهایی این است که احتمال اتشفشان وجود ندارد هزینه کردن این ارقام ضرورت دارد؟

-در هر صورت یک بخش از علم است و بله. الان 500 میلیون تومان پولی نیست.

*در سال 1391 گفته بود که نیم میلیارد تومان بودجه نیاز داریم.

-خب تفاوت خیلی زیاد نیست. الان حداکثر ممکن است یک میلیارد تومان شده باشد. یک میلیارد تومان در راستای علم و رسیدن به نتایجی که ما خواهیم داشت پول زیادی نیست.

*بالاخره گازی که از دماوند متصاعد می شود و چشمه های آب گرمی که وجود دارد هیچ پیامی ندارد؟

-این در واقع آخرین نفس های آتشفشان دماوند هستند. نشان دهنده آخرین فعالیت هایش است. توده مذابی که در درون زمین وجود داشته است، دارد جامد می می شود و کم کم سردتر می شود ولی تا حدودی هنوز گرم است. آبی که پایین می رود گرم می شود و دوباره بالا می آید.

*چند متر پایین تر از قله دماوند مواد مذاب وجود دارد؟

-دقیق نمی دانم ولی کمترین فاصله ای که در طول تاریخ داشته است حدود 3 یا 4 کیلومتر بوده است. الان باید به 6 یا 7 کیلومتر فرونشسته باشد.

*یعنی الان اگر از قله دماوند 6 کیلومتر پایین برویم تا به مواد مذاب برسیم؟

-بله. همین طور است.

*آتشفشان هایی که الان در اندونزی و هاوایی فعال هستند می توانند بخشی از انرژی درون کره زمین را تخلیه کنند و در منطقه ما این اتفاقات رخ ندهد؟

-خیر. صفحات پوسته زمین منطقه ما کاملا از آنها جدا است. ایران در یک صفحه است و مرزهای صفحه متفاوت هستند. انرژی هر صفحه مربوط به قسمت خودش می شود. صفحات دیگر، هیچ انرژی ای به این سمت منتقل نمی کنند.


*چند سال قبل دماوند فعالیت بیش تری را داشته است و بخار زیادی از ان برمی خاست. بعضی از کارشنان می گفتند آب به پایین دماوند نفوذ کرده و با مواد مذاب برخورد کرده است و به همین دلیل بخار خیلی زیاد از آن برخاسته است.

-با مواد مذاب برخورد نکرده است. آب پایین رفته و گرم شده است. هر چه آب بیش تری پایین برود آب بیش تری هم بالا می آید.

*تا چه عمقی از قله دماوند آب پایین رفته که به بخار تبدیل شده است؟

-یک کیلومتر پایین برود می تواند 100 درجه گرمتر شود.

*ولی شما گفتید مواد مذاب 6 کیلومتر پایین تر است؟

-بله. این طور به نظر می آید. یک مطالعه ژئوفیزیک عمیق لازم داریم که عمق موادی را که هنوز جامد نشده اند یا در حال جامد شدن هستند، پیدا کنیم.

*گسل مشا-فشم که از شاهرود تا آبیک قزوین ادامه دارد می تواند باعث فعال شدن آتشفشان دماوند شود؟

-خیر. هیچکدام از گسل ها نمی توانند باعث فعال شدن این آتشفشان شوند.

*استدلال شما در این زمینه چه هست؟

-گسل زلزله یک مسیر دارد. آتشفشان هم یک مسیر دیگر دارد و یک فرآیند دیگر مطرح است.

*گسل مشا- فشم از چند کیلومتری جنوب دماوند عبور کرده است. این گسل 10 کیلومتر پهنا و 400 کیومتر طول دارد. به نظرتان بر دماوند هیچ تاثیری بر  ندارد؟

- تاثیر ندارد. زلزله شناسان اعتقاد دارند که اثری نخواهد گذاشت.

*جریان باد در تهران از سمت غرب به شرق است.

-متفاوت است و در برخی اوقات باد از مسیر دیگری می آید.

*اگر احیانا دماوند فوران کند به نظر شما مواد مذاب و گرد و غباری که ایجاد خواهد کرد به کدام سمت خواهد رفت؟

-به همه طرف ممکن است برود. در زمان وقوع احتمالی، باد غالب به هر طرف باشد گرد و غبار به همان طرف می تواند برود. باد غالب ما از غرب به شرق است.

 در فصل های مختلف، بادها به طرف های مختلف می روند ولی باد غالب در این مناطق از غرب به شرق است.

*اگر احتمالا دماوند فوران کند خسارت به همه جا می رساند؟

-خیر. وقتی نقشه گدازه های دماوند را نگاه کنیم می بینیم تا شعاع 30 کیلومتری پرتاب شده است. دماوند در فوران های قبلی تا 30 کیلومتر را تحت الشعاع قرار داده است.

این که گفته شود اگر دماوند فوران کند گدازه ها تا تهران می آید و تا کرج می رود اصلا چنین چیزی نیست.

*اگر دماوند بخواهد فوران کند فکر می کنید چقدر از مخروط قله آن می تواند جدا شود و فوران حالت انفجاری داشته باشد؟

-من که می گویم دماوند اصلا فوران نخواهد کرد.

*شما اینقدر مطمئن هستید که فوران نمی کند؟

-مطمئن نیستم. من فکر می کنم. بر اساس فعالیت هایی که دانشمندان انجام داده اند و بر اساس صحبت های آنها، این موضوع را مطرح می کنم و می گویم اتفاق نخواهد افتاد.

*به بخار و گازهایی که از دماوند خارج می شود و  چشمه های آب گرم اطراف دماوند نباید از نظر احتمال وقوع فعالیت آتشفشانی توجه کنیم؟

-الان همین کار را در مورد آتشفشان وزوو در ایتالیا انجام می دهند و یک پروفسور این کار را انجام می دهد. به طور مرتب بخارهای آن آتشفشان و گازهای خروجی آن را اندازه گیری می کند. با دوربین های خیلی دقیق، مرتب از کوه وزوو نقشه برداری می کنند. تا اگر یک زمان تغییر حجم یا تغییر دما دیدند، فکر کنند که احتمالا نزدیک به فوران شده اند و مردم آنجا را تخلیه کنند.



*آتشفشان وزوو در ایتالیا، خاموش است یا نیمه فعال است مثل دماوند؟

- آتشفشان وزوو در ایتالیا، خفته است ولی آتشفشان دماوند، منقرض است. یعنی آن را باید خاموش بدانیم.

* اگر بودجه ای برای بررسی دماوند در نظر گرفته شود از جهت علمی فقط معتقدید هزینه شود و از جهت این که دماوند، احتمال وقوع آتشفشان داشته باشد احتمال آن را ضعیف می دانید.

-بله. احتمال آن خیلی ضعیف است. به سمت منفی است.

*امکان تقویت همکاری با کشورهایی دیگر وجود دارد که تحولات 5 آتشفشان ایران  بررسی شود؟

-بله، قطعا. کاری که من می خواستم انجام بدهم با یک گروه ایتالیایی بود که روی آتشفشان وزوو کار می کنند و افراد دیگر. خیلی علاقه مند هستند که در ایران مطالعه ای داشته باشند.

*حتما باید در چارچوب سازمانی، تحولات دماوند بررسی شود؟

-بالاخره یک جایی باید بودجه کار را بدهد. چون دستگاه هایی باید نصب کنیم و تجهیزاتی را باید در آنجا بگذاریم. اگر بخواهیم به طور مرتب آتشفشان را  پایش و کنترل کنیم هزینه بر است.

*در زمان بازسازی ارگ بم که به خاطر زلزله فروریخته بود ایتالیا هزینه هایی را قبول کرد. در خصوص بررسی دماوند حاضر نیست بودجه ای را اختصاص بدهد؟

-خیر. متاسفانه بودجه ای نمی دهد.

*دانشمند ایتالیایی که کوه آتشفشانی وزوو را بررسی می کند بودجه این کار را از دولت ایتالیا می گیرد؟

-بله. گروه آنها بودجه را از دولت ایتالیا می گیرد.

*نتیجه خاصی در بررسی آتشفشان داشته اند؟

-به طور مرتب آن کوه آتشفشانی را بررسی می کنند. هر سال هم پنج یا شش مقاله خیلی خوب در این زمینه منتشر می کنند.

*آیا نتیجه گیری کرده اند که دمای آن دارد زیاد می شود یا احیانا گازهایی که بخار می شود نشان دهنده فعالیت آتشفشانی می تواند باشد؟

-کوه آتشفشانی وزوو به سمت فعالیت نیست. آن آتشفشان، خفته است.