امیرالمؤمنین علی‌(ع) و دغدغۀ فاصلۀ‌ طبقاتی و اشرافی‌گری

سید مهدی حسینی دورود

امروز بیست و یکم رمضان 1440، یکهزار و چهارصدمین سالروز شهادت امیرالمؤمنین علی علیه السلام است. یکهزار و چهار صد سال، گذشته اما کتاب شریف نهج‎البلاغه با مجموعه‎ای از خطبه‎ها، نامه‎ها و کلمات قصار امیرالمؤمنین علیه‎السلام در میان ماست و بهترین مجموعۀ گفتار برای بیان معارف اسلامی، راه و رسم حکومت‎داری، شیوه‎های تربیت انسان و مدیریت جامعه به شمار می‎آید.

سبک زندگی مسئولان در همۀ حکومت‎ها، مخصوصاً در حکومت‎های دینی نقش مهمی در زندگی مردم و میزان اعتماد آنان به حکومت و اعتقادشان نسبت به دین دارد و لذا امیرالمؤمنین همواره سطح زندگی مادی خود را با پایین‎ترین و محروم‎ترین طبقات جامعه برابر می‎کرد و از هرگونه تشریفات و سرمایه‎اندوزی و دنیاگرایی و به‌طور خلاصه اشرافی‎گری پرهیز می‎نمود و البته انتظار داشت همۀ کارگزاران و دولتمردان حکومت او نیز همین‎گونه باشند.

نامۀ امیرالمؤمنین علیه‎السلام به عثمان بن حنیف، فرماندار بصره، نمونه‎ای ارزشمند و مصداقی واقعی از اهتمام علمی و عملی آن حضرت در جایگاه یک حاکم بزرگ اسلامی نسبت به تربیت مدیران و مدیریت بر زمامداران و کارگزاران خویش است.

     به حضرت امیر علیه‎السلام خبر رسید که عثمان بن حنیف انصاری، فرماندار منصوب ایشان در بصره به دعوت گروهی از ثروتمندان شهر، در میهمانی آنان شرکت کرده که در آن میهمانی، سفره‎ای رنگین با غذاها و ظرف‎های متنوع بدون حضور فقرا و محرومین گسترده شده است.

حضرت دست به قلم برده و بعد از حمد و ثنای خداوند برای او این‎گونه نوشت: «أَمَّا بَعْدُ، یا ابْنَ حُنَیفٍ فَقَدْ بَلَغَنِی أَنَّ رَجُلًا مِنْ فِتْیةِ أَهْلِ الْبَصْرَةِ دَعَاكَ إِلَی مَأْدُبَةٍ فَأَسْرَعْتَ إِلَیهَا تُسْتَطَابُ لَكَ الْأَلْوَانُ وَ تُنْقَلُ إِلَیكَ الْجِفَانُ وَ مَا ظَنَنْتُ أَنَّكَ تُجِیبُ إِلَی طَعَامِ قَوْمٍ عَائِلُهُمْ مَجْفُوٌّ وَ غَنِیهُمْ مَدْعُوٌّ 

ای پسر حنیف، به من گزارش داده‎اند که مردی از ثروتمندان اهل بصره تو را به سفرۀ رنگین خود دعوت نموده است و تو به سرعت دعوت او را پذیرفته و بر سفرۀ او حاضر شده‎ای؛ در حالی که انواع غذاهای رنگارنگ و ظرف‎ها و کاسه‎های بزرگ پُر از گوشت، یکی پس از دیگری در مقابل تو قرار داده شده است. گمان نمی‎کردم میهمانی گروهی را قبول کنی که تنها ثروتمندان را دعوت کرده و فقرا را از چشم و قلم انداخته باشند.»

عثمان حنیف از اصحاب پیامبر اکرم صلی‌الله علیه و اله وسلم بود و در جنگ‎ها و غزوات متعددی حضور داشت. او فردی شجاع و با شهامت و با تدبیر و علاقه‎مند به اسلام بود. به همین خاطر از طرف حضرت، به‌عنوان فرماندار بصره، شهری حساس و از حیث استراتژیکی مهم، انتخاب شد.

حضرت پس از توصیف سفره و شکل و میهمانی و سطح میهمانان، این میهمانی را میهمانی عادی نمی‎داند و از این رو دلسوزانه و هشدارگونه و توبیخ‎آمیز می‎فرماید:

«با توجه به ایمان و تقوایی که در تو سراغ داشتم و از این مهم‎تر باور نمی‎کردم در جایگاه نمایندگی امیرالمؤمنین چنین دعوتی را بپذیری و بر چنین سفره‎ای حاضر شوی که صاحبان آن بی‎توجه به محرومان و فقرا و متوجه اغنیا و ثروتمندان بوده‎اند.»

پُرواضح است که امیرالمؤمنین صرفاً با میهمانی رفتن فرماندار خود و دعوت شدن از طرف ثروتمندان و حتی حضور اغنیا در آن مهمانی مخالف نیست، بلکه دو عیب بزرگ را در این مهمانی به تصویر می‎کشد:

نخست، شکل مهمانی که همراه با اسراف و تجملات و نمایش ثروت و فخرفروشی همراه بوده است و دوم، غیبت فقرا و نیازمندان است که چرا ثروتمندان بر سفره حاضر باشند، اما خبری از مستضعفان و محرومان در میان نباشد.

در واقع حضرت مدل حکومت خود و حاکمان جامعه اسلامی را به عثمان بن حنیف یادآوری می‎کند که حضور دولتمردان مؤمن و حتی مؤمنینی چون عثمان بن حنیف در چنین اجتماعات محل ایراد و اشکال اساسی است و با سیره و اندیشه حکومت علوی سازگاری ندارد.

حکایت

دکتر علی شریعتی در یکی از آثار خود، حکایتی بسیار شنیدنی و اثرگذار از برخورد امیرالمؤمنین با میثم تمار (خرما فروش) نقل می‎کند که شنیدن آن خالی از لطف نیست.

روزی میثم تمار به عادت هر روز، تشتی از خرما بر سر گذاشته و راهی بازار می‎شود. در بین راه به امیرالمؤمنین ‎السلام برخورد می‎کند. امیرالمؤمنین پس از احوال‎پرسی به خرما‎ها نگاه می‎کند و می‎بیند خرماها در دو دسته جداگانه در مقابل هم قرار داده شده‎اند. از میثم می‎پرسد: چرا خرماها را از هم جدا کرده‎ای؟

میثم پاسخ می‎دهد: خرمای مرغوب را از نامرغوب جدا نموده‎ام و هر کدام را به قیمتی می‎فروشم. بدیهی است که خرمای مرغوب از نامرغوب گران‎تر است. حضرت با شنیدن این جملات برآشفته فریاد می‎زند: ای وای بر من که یارانی چون میثم تمار دارم.

میثم که از دلدادگان امیرالمؤمنین و نوادر پاکان آن دوران بود، دست و پای خود را می‎بازد و به دامن علی علیه‎السلام می‎افتد که مگر چه کار اشتباهی کرده‎ام؟

حضرت می‎فرماید: چه اشتباهی بزرگ‎تر از این که با چنین کاری شکاف طبقاتی در جامعه مسلمین ایجاد می‎کنی و عملاً طبقۀ فقیر و طبقۀ غنی می‎سازی و جامعه را به فقیر و غنی تقسیم می‎کنی؟

بعد حضرت با دستان مبارک خود خرماها را با هم مخلوط می‎کند و می‎فرماید: حالا به بازار برو و بدان که آن کار (طبقه‎سازی فقیر و غنی) زیبندۀ علی و یاران علی نیست.

دقت در محتوای این حکایت و نیز دقت در ادبیات و پیام به کار رفته در نامه حضرت به عثمان بن حنیف، از یک دغدغۀ مهم دیگری نیز پرده‎برداری می‎کند و جامعۀ اسلامی را به فکر و تدبر وا می‎دارد و آن عبارت است از:

پرهیز از ایجاد و شکاف طبقاتی و تولید فاصله فقیر و غنی در جامعه اسلامی؛ خطر بزرگی که علاوه بر پرورش روحیۀ اشرافی‎گری و دنیا طلبی، زمینه‎ساز انحصار قدرت و ثروت در دست طبقه‎ای خاص و محروم ماندن طبقه‎ای دیگر است.

حمزه صفوی: از گفت و گوی جامع با غرب نترسیم؛ قرار نیست توانایی نظامی مان را بدهیم برود (فیلم)

تماشاخانه

مردهایی که نه برای زنان که برای «حقوق مردها» مهریه ۱۴ سکه‌ای را تصویب کردند؛ اصلاح قانون یا تضعیف حقوق زنان؟ (فیلم)

سوتی بد پیمان قاسم خانی جلوی استاد شجریان ؛ یکی از ضایع‌ترین خاطرات زندگیمه (فیلم)

فیلم های دیگر