واقع‌گرایی در علم چه معنایی دارد؟

   عصر ایران؛ احمد فرتاش - اينكه نظريات علمي تا چه حد بر واقعياتي در جهان خارج دلالت دارند، مساله‌ای اساسي در حوزۀ فلسفۀ علم است كه از آن در ذيل مبحث «واقع‌گرایی در علم» بحث می‌شود.

  در حوزۀ علم، "واقع‌گرایی" عمدتا در برابر "ابزارانگاری" قرار مي‌گيرد. دغدغۀ واقع‌گرایان (رئالیست‌ها) در يك كلام، صادق بودن نظريات علمي است و مسالۀ ابزارانگاران، مفيد بودن نظريات علمي.

  مراد از صادق بودن نظريات علمي، منطبق بودن آن‌ها با واقع (عالم خارج) است. یعنی علم بايد تصويری درست (منطبق با واقع) از ساختار جهان ترسيم كند.

   مخالفان واقع‌گرایی (آنتی‌رئالیست‌ها) اما حساب "صدق" و "موفقيت" را از هم جدا كرده و بر اين نكته تاكيد مي‌كنند كه نظريات علمي «مفيد»، لزوما "درست" نيستند. مثال مشهور آن‌ها در اين زمينه، نادرستی نظريۀ بطلميوس در عين موفقيت‌آميز بودن پيش‌بينی‌های مبتنی بر اين نظريه است.

   به عبارت ديگر، ابزارانگاران مي‌گويند موفقيت مدل‌هاي بهبوديافتۀ نظريه بطلميوس در پيش‌بيني‌ حركات سيارات، ناشی از اين نبوده است كه نظريۀ بطلميوس تصوير درست و صادقي از منظومۀ سيارات ارايه كرده است.

گیتی بر اساس مدل زمین‌مرکزیِ بطلمیوس

   بطلمیوس در قرن دوم میلادی معتقد بود  زمین در مرکز هستی قرار دارد و خورشید و ماه و ستارگان به دور زمین می‌گردند و در جهان هستی، 8 یا 9 فلک داریم که آخرین آن‌ها فلک‌الافلاک است و خدا و فرشتگان آن سوی فلک‌الافلاک قرار دارند.

   چهارده قرن بعد، نیکلاس کوپرنیک نظریۀ خورشیدمرکزی را ارائه کرد و بطلان نظریۀ زمین‌مرکزی بطلمیوس را ثابت کرد. با این حال نظریۀ بطلمیوس کارایی داشت و دانشمندان قرن‌ها با استفاده از این نظریه، حرکات سیارات را پیش‌بینی می‌کردند.

   نكتۀ ديگر اينكه، شواهد و قرائن يك نظريۀ علمي، هر اندازه هم كه زياد باشد، نمي‌تواند ثابت كند كه مصاديق تجربه نشدۀ آن نظريه، مشابه موارد تجربه شدۀ آن هستند. اين استدلالي بود كه هيوم عليه "استقرا" اقامه كرد و بعدها در ميدان بحث واقع‌گرایان و مخالفانِ واقع‌گرایی به نحو موثري عليه «صدق نظريه‌هاي علمي» به كار گرفته شد.

   مسئلۀ ديگري كه مايۀ اختلاف رئاليست‌ها و آنتي‌رئاليست‌ها در حوزۀ علم بوده، اين سؤال اساسي است كه اصلا چطور مي‌توان «پيشرفت علم» را توضيح داد؟

   رئاليست‌ها معتقدند كه جهان هستي ساختاري دارد مستقل از نظريه‌پردازی ما انسان‌ها؛ و موفقيت روزافزون علم در پيش‌بينی امور، نشانۀ پيشرفت علم است؛ و پيشرفت علم هم معنايی جز اين ندارد كه در اثر نظريات دانشمندان از ساختار جهان، روز به روز علم دقيق‌تر شده است.

   برخي از رئاليست‌ها اين مدعا را مطرح كرده‌اند كه اگر تفسير رئاليستي از علم پذيرفته نشود، موفقيت‌های روزافزون علم در پيش‌بيني امور در طول تاريخ علم، فرقي با معجزه نخواهد داشت.

   چرا ما به اصلاحات ژنتيك در حوزه‌هاي كشاورزي و پزشكي اعتماد داريم و بر روي اين امور سرمايه‌گذاری‌های كلان می‌كنيم؟ چون معتقديم چيزي به نام «ژن» در اين جهان (در عالم واقع) وجود دارد. اگر چيزي به نام ژن وجود نداشته باشد ولي مهندسي ژنتيك روز به روز موفقيت بيشتري به دست آورد و دانشمندان با موفقيت بتوانند پيش‌بيني كنند كه نتيجۀ فلان اصلاح ژنتيك، فلان وضعيت خاص است، گويي در علم ژنتيك چيزي شبيه معجزه همواره تكرار مي‌شود. و اين يعني تبديل شدن معجزه به قاعده! امري كه با عقل سليم جور درنمي‌آيد.

   بنابراين رئاليست‌ها، علاوه بر تاكيد بر صدق نظريات علمي، اين نكته را هم مطرح مي‌كنند كه «هويات نظري» واقعا وجود دارند. مثلا «الكترون‌ها» و «ميدان‌هاي جاذبه‌» (همانند ژن‌ها‌) واقعا در عالم خارج وجود دارند.

دیوید هیوم

   اگرچه مثال مربوط به كارآمدي نظريۀ بطلميوس در عين بطلان آشكار آن و به ويژه استدلال هيوم دربارۀ عقيم بودن استقرا، ضربۀ سنگيني بر پيكر رئاليسم علمي بود و موجب شد برخي از رئاليست‌ها از ادعاي صادق بودن نظريات علمي (و نه صرفا مفيد بودن اين نظريات) عقب‌نشيني كنند، اما دفاع از واقعيت وجودي «هويات نظری» (يعني اموری مثل ژن و الكترون و جاذبه)، همچنان محكم و مستحكم به نظر مي‌رسد.

    رئاليست‌هاي قائل به وجود هويات نظري، اين هويات (يا اشيا) را به سه دستۀ «قابل مشاهده»، «فعلا غيرقابل مشاهده» و «همواره غيرقابل مشاهده» تقسيم مي‌كنند.

    چيزهايي مثل كرۀ ماه و اقيانوس آرام، هويات قابل مشاهده‌اند. هوياتي كه فعلا قابل مشاهده نيستند در چارچوب «نظريه‌هاي شمايلي» مطرح مي‌شوند. نظريه‌هاي شمايلي وجود هوياتي را مفروض مي‌گيرند (يا مدعي مي‌شوند) كه اگر واقعيت داشته باشند، مي‌توان آن‌ها را با كمك ابزاري كه حواس انسان را تقويت مي‌كند، مشاهده كرد.

  مثلا ويليام هاروی در قرن هفدهم، هنگام طرح نظريۀ گردش خون، ادعا كرد مجاري مرتبط‌كننده‌اي مابين سرخرگ‌ها و سياهرگ‌ها وجود دارد. اين مجاري در زمان هاروي قابل مشاهده نبودند ولي در اواخر قرن هفدهم، مارچلو مالپيگي موفق شد آن‌ها را در بدن انسان مشاهده كند.

  اما هويات نظری «همواره غيرقابل مشاهده»، فارغ از اينكه دقت و كارايي ابزار مشاهدۀ ما چقدر است، اساسا قابل رويت نيستند. دانشمندان ذرات نوترينو و كوارك‌ها را از اين قبيل مي‌دانند (نوترینو و کوارک، انواعی از "ذرات بینادی" هستند). وجود اين اشيا (يا هويات علمي) را شايد بتوان با استفاده از آثارشان تاييد كرد ولي مشاهدۀ آنها با هيچ ابزاري امكان‌پذير نيست.

   ايان هكينگ، فيلسوف علم كانادايي، دربارۀ اين هويات يا اشياي ناديدني، نوشته است: «هوياتي كه علي‌الاصول قابل مشاهده نيستند به نحو مستمر در توليد پديدارهاي جديد و در كاوش از ديگر جنبه‌هاي طبيعت به كار گرفته مي‌شوند.»

   هكينگ مي‌گويد بهترين نشانه براي وجود الكترون‌ها، كاوش‌هاي تجربي‌اي است كه در آن‌ها از الكترون‌ها براي كسب اطلاعات دربارۀ ديگر هويات استفاده مي‌شود. مثلا دانشمندان از ميكروسكوپ الكتروني براي توليد تصاوير غشاي حاوي مايع دروني پروتيين‌ها استفاده مي‌كنند و اين كار با ميكروسكوپ نوري امكان‌پذير نيست.

   بنابراين اطمينان ما به اينكه الكترون‌ها وجود دارند، موجه است چراكه دانشمندان توانسته‌اند از الكترون‌ها براي بررسي «بخش‌هاي فرضي‌تر طبيعت» استفاده كنند.

  بنابراين رئاليست‌ها اگرچه نمي‌توانند از «صدق نظريه‌هاي علمي» (يعني مطابقت قطعي آن‌ها با ساختار جهان هستي) دفاع كنند، اما مي‌توانند از موجوديت اشيا و هوياتي كه نظريات علمي مدعي وجود آن‌ها مي‌شوند (اشيايي كه در معرض شناخت ما قرار مي‌گيرند و "ابژه‌هاي معرفتي" نام دارند)، منطقا دفاع كنند.

   به عبارت ديگر "واقع‌گرایی" در علم امروز، به گونه‌اي حداقلي قابل دفاع است. يعني از «واقع‌گرایی مربوط به صدق نظريه‌ها» نمي‌توان دفاع موجه و قدرتمندي به عمل آورد اما از «واقع‌گرایی مربوط به هويات نظري» مي‌توان محكم و موجه دفاع كرد.

تماشاخانه

پالپ میوه چیست و چگونه تولید می‌شود؟ (فیلم)

اتفاقی عجیب در یک گاوداری/ یکی از گاوها گاو محبوب را بی‌صدا خفه کرد (فیلم)

فیلم های دیگر