پرچم ایران درحیاط خلوت آمریکا

نخستین‌بار اسحاق‌خان مفخم‌الدوله، وزیر مختار ایران در سال‌های 1902 و 1903 از واشنگتن مسافرت‌هایی به آمریکای جنوبی کرد و عهدنامه مودت و تجارت با کشورهای مکزیک، برزیل، آرژانتین، اروگوئه و شیلی را امضا کرد و اینگونه نخستین رابطه همکاری با آمریکای لاتین در تاریخ ایران ثبت شد. تا قبل از پیروزی انقلاب اسلامی، روابط ایران با کشورهای منطقه آمریکای لاتین متأثر از نظام بین‌المللی و فضای غالب بر آن (جنگ سرد) و نیز موقعیت ایران و کشورهای منطقه در استراتژی کمونیست‌ستیزی ایالات متحده قرار داشت.

پس از وقوع انقلاب اسلامی، ایران از حلقه استراتژیک کمربند امنیتی غرب علیه اتحاد جماهیر شوروی (سابق) خارج شد. در سال‌های اولیه انقلاب با بحرانی شدن روابط ایران و ایالات متحده آمریکا، تعدادی از کشورهای اروپایی و آمریکای لاتین از جمله شیلی و مکزیک به تبعیت از تعطیلی سفارت آمریکا در تهران، سفارتخانه‌های خود را در تهران تعطیل کردند و تعدادی دیگر از سفارتخانه‌های آمریکای لاتین به حالت غیرفعال به کار خود ادامه دادند. همچنین در این دوره، مفاهمه سیاسی و دیالوگ بین طرفین از بین رفت. با آغاز جنگ تحمیلی و اعمال تحریم‌های اقتصادی و همچنین انزوای سیاسی، جمهوری اسلامی ایران توسعه روابط با کشورهای آمریکای لاتین را در اولویت‌های خود قرار داد. در این دوران که تا پایان جنگ و در دوران سازندگی ادامه داشت، سفارتخانه‌های ایران در کشورهای شیلی، اروگوئه، کوبا، نیکاراگوئه و کلمبیا افتتاح و آغاز به کار کردند.

مستعمره‌های مستقل

شاید برای بیشتر دانستن درباره رابطه ایران و آمریکای لاتین بهتر باشد بیشتر درباره این منطقه و مسائل سیاسی آن بدانیم. حجت‌الاسلام حسین سبحانی‌نیا، نایب رئیس دوم کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی، ابتدا درباره موقعیت جغرافیایی آمریکای لاتین توضیح کوتاهی ارائه می‌دهد:« آمریکای لاتین منطقه‌ای است در نیمکره غربی که خود شامل 3 منطقه؛ آمریکای جنوبی، آمریکای مرکزی و کشورهای کوچک حوزه دریای کارائیب می‌شود. در قرن نوزدهم بیشتر کشورهای این منطقه جزو نخستین مستعمراتی بودند که استقلال سیاسی خود را از کشورهای استعمارگر به دست آوردند اما با توجه به عقب‌ماندگی اقتصادی و نوع روابطی که میان این منطقه و قدرت‌های بزرگ پدیدار شده و استمرار یافته بود، این کشورها در چرخه وابستگی افتادند و با رکود و بحران‌های اقتصادی متناوبی دست و پنجه نرم کرده‌اند؛ به نحوی که کشورهای این منطقه جزو مقروض‌ترین کشورهای جهان به شمار می‌روند».

انقلاب تا انقلاب

مناسبات ایران و آمریکای لاتین از همان آغاز پیروزی انقلاب اسلامی همواره مورد توجه دیپلماسی جمهوری اسلامی ایران بوده است. انقلاب اسلامی در ایران با وقوع انقلاب‌های سوسیالیستی در آمریکای لاتین که صبغه ضدآمریکایی هم داشتند همزمان شد.

حجت‌الاسلام سبحانی‌نیا در ادامه به انقلاب نیکاراگوئه اشاره می‌کند: «وقوع انقلاب در ایران و نیکاراگوئه تقریبا همزمان بود. اورتگا، رئیس‌جمهور نیکاراگوئه بر این عقیده است که این 2انقلاب را می‌توان انقلاب‌های دوقلو نامید. از طرفی هم اقدامات خصمانه ایالات متحده علیه نظام سیاسی- انقلابی هر دو کشور عموما به صورت مشابه و در برخی مواقع نیز به موازات یکدیگر انجام می‌گرفت ».

رویکرد دهه اخیر

در دهه اخیر، توجه دستگاه دیپلماسی ایران به آمریکای لاتین بویژه با روی کار آمدن هوگو چاوز در ونزوئلا بیشتر شده است. در واقع ونزوئلا مدخل دیپلماسی ایران برای ورود به آمریکای لاتین بوده است. هادي علمی‌فریمان، کارشناس آمريكاي لاتين نیز درباره شکل‌گیری رابطه ایران با آمریکای لاتین در دهه سوم انقلاب می‌گوید:

« ارتباط ایران با آمریکای لاتین از حدود 40 یا 50 سال قبل شکل گرفته است که بهانه ارتباط بیشتر مبادلات تجاری و بازرگانی با کشورهای برزیل، آرژانتین، اروگوئه و پاراگوئه بود. می‌توان گفت منحنی این ارتباط از ابتدای انقلاب حرکت صعودی داشته است اما شاهد اوج قابل توجهی نبوده‌ایم تا دولت هفتم که روند ارتباط این 2 کشور کمی رونق گرفت. محمد خاتمی در 2 دوره ریاست جمهوریش 3 بار به کاراکاس سفر کرد و هوگو چاوز 4 بار به ایران آمد. با روی کار آمدن دولت آقای احمدی‌نژاد شدت این ارتباط دو‌چندان شد و نخستین سفر رئیس‌جمهور در شهریور 84 به ونزوئلا رقم خورد. هوگو چاوز، رئیس‌جمهور ونزوئلا در نخستین دیدار خود در سازمان ملل از مواضع رئیس جمهور ایران استقبال کرد. به عبارت دیگر مشابهت‌هایی میان مواضع کشورش و جمهوری اسلامی ایران مشاهده کرد. بعد از آن دیدارها گرم‌تر شد و تا به امروز به 9 دیدار متقابل با آمریکای لاتین ختم شده است».

تهمینه بختیاری، کارشناس ارشد روابط آمریکای لاتین،‌ درباره تحکیم ارتباط ایران با آمریکای لاتین بیشتر توضیح می‌دهد: «هوگو چاوز بعد از پیروزی در انتخابات ریاست‌جمهوری ونزوئلا، سیاستی مبنی بر استقلال و کاهش وابستگی‌های سیاسی و اقتصادی از آمریکا در پیش گرفت و تقریبا از همان زمان در تلاش بود که با کشورهای دیگر جهان روابط گسترده‌ای برقرار کند. کشورهای مد نظر دولت ونزوئلا ابتدا برزیل، چین و روسیه بودند اما با تشدید اختلافات میان آمریکا و ونزوئلا آنها به دنبال هم‌پیمانانی دیگر در جهان بودند، بر همین اساس به سمت کشورهایی رفتند که به نوعی سیاست غیردوستانه‌ای با آمریکا داشتند که می‌توان به کشور ایران اشاره کرد».

منطقه آمریکای لاتین، به نوعی حیاط خلوت آمریکا محسوب می‌شود به همین دلیل هر کشوری براحتی حق نفوذ در آن منطقه را ندارد، اما در اواخر دهه 90 و اوایل قرن 20 زمینه‌ای فراهم شد و ایران توانست براحتی در این منطقه نفوذ کند. بختیاری در این‌باره می‌گوید: «پایه‌گذار حضور گسترده ایران در این منطقه دکتر احمدی‌نژاد بود. با روی کار آمدن احمدی‌نژاد تقاضا برای گسترش همکاری اقتصادی، اجتماعی، سیاسی و فرهنگی با ایران افزایش پیدا کرد اما نمی‌توان گفت به‌خوبی از این شرایط استفاده کرده‌ایم یا نه. گاهی اوقات قراردادهایی که بین ایران و ونزوئلا بسته می‌شود نیمه‌کاره است اما درباره سرمایه‌گذاری مسکن و در بحث اتومبیل‌سازی شرایط رضایت بخشی در ونزوئلا حاکم است. البته سرمایه‌گذاری‌هایی که ونزوئلا در بخش نفت در ایران داشته است هم حائز اهمیت است. به طور کلی می‌توان گفت حضور ایران در آمریکای لاتین از نظر سیاسی و اقتصادی برای دو‌طرف بسیار مهم است».

اهداف کلان

شاید پاسخ اصلی که به دنبال یافتن آن هستیم این باشد که از این روابط چه می‌خواهیم و به دنبال چه هستیم. دکتر احمدی نژاد، در دیدار سفیران و رؤسای نمایندگی‌های جمهوری اسلامی ایران در منطقه آمریکای لاتین، ملت‌های این منطقه را مظلوم و مستضعف معرفی کرد و گفت: «ملت و دولت ایران در توسعه روابط با کشورهای آمریکای لاتین نگاه صرفا اقتصادی و مادی ندارد، بلکه درصدد تامین رفاه و پیشرفت ملت هاست».

هادي علمی‌فریمان، کارشناس آمريكاي لاتين به چند ضرورت برقراری ارتباط ایران با آمریکای لاتین اشاره می‌کند و می‌گوید: «ایالات متحده آمریکا قارچ‌گونه در خاورمیانه نفوذ پیدا کرده است. در واقع حضوری مستقیم در همسایگان ما از جمله عراق، افغانستان و پاکستان دارد. همچنین پایگاه‌های مستقری در مرزهای شمالی کشورمان دارد. مهم‌ترین هدف ایران ایفای چنین نقشی در نقاط مجاور آمریکاست و بهترین نقطه برای نفوذ، همان آمریکای جنوبی است. دومین هدف این ارتباط، رویکردی فرهنگی است. ایالات متحده آمریکا با حضور سخت افزاری با هدف دموکراسی‌سازی در همسایگان ایران نفوذ کرده است، اما این هدف با ساختارها و بنیان‌های فرهنگی – اجتماعی خاورمیانه هماهنگ نیست و از آنجا که ایران قادر نیست در منطقه‌های مورد نظر حضور سخت افرازی داشته باشد به ناچار حضور نرم افزاری دارد و مهم‌ترین ابعاد این نرم‌افزار همان بخش تجاری و فرهنگی است. عده‌ای از تحلیلگران معتقدند این حضور فرهنگی ممکن است به مراتب نفوذ و تاثیر بیشتری در منطقه داشته باشد».

او در ادامه می‌افزاید: «مولفه دیگر در امور فرهنگی، دیدگاه‌های حضرت امام خمینی(ره) در حمایت از محرومان جهان است. ایران نگاهی متفاوت و فراتر از نگاه سوسیالیست یا کمونیست در قبال حمایت از ملت‌ها دارد؛ نگاه ایران به آمریکای لاتین در این زمینه نگاه به بومیان، فقرا و محرومانی است که طی این قرن‌ها در آنجا حضور داشته‌اند. مبادلات تجاری، بازگانی و گسترش آنها یکی دیگر از اهداف مد نظر است که مزیت‌های نسبی‌ای را تا امروز برای هر دو طرف در پیش داشته است. در جریانات سفر اخیر رئیس جمهور، یکی از اهداف بحث کسب حمایت از مواضع و برنامه هسته‌ای جمهوری اسلامی ایران بود.

به طور کلی آمریکای لاتین منطقه‌ای غنی از منابع و معادن است و در اصل مکان خوبی برای سرمایه گذاری است، اما فاصله جغرافیایی بین ایران و آمریکای لاتین و همچنین حضور گروه‌های قدرتمند حامی اسرائیل و آمریکا در منطقه آمریکای لاتین، بعضی از همکاری‌ها را خدشه‌دار می‌کند».

در سخنرانی‌ها و اعلام مواضع رهبران آمریکای لاتین، امپریالیسم‌ستیزی، عدالتخواهی، استکبارستیزی و استقلال‌طلبی از سیاست‌های آمریکا تکرار می‌شود و اینها همان موضوعاتی است که ایران نیز بر آنها تاکید می‌ورزد. در واقع آمریکای لاتین می‌کوشند با برقراری مناسبات حسنه با ایران، شریک اقتصادی و سیاسی مطمئنی را برای خود مهیا سازند.

نایب رئیس دوم کمیسیون امنیت ملی و سیاست خارجی نیز به تمایل 2 کشور بولیوی و نیکاراگوئه در برقراری ارتباط با ایران اشاره می‌کند:« دکتر احمدی نژاد در سفری به پایتخت این 2 کشور مورد استقبال گرم سران این کشور‌ها قرار گرفت.

احمدی نژاد در سفر به بولیوی موافقتنامه‌هایی در زمینه نفت و گاز و در سفر به نیکاراگوئه و موافقتنامه‌هایی در زمینه ساخت پالایشگاه، ساخت نیروگاه برق و احداث بنادر و کمک به صنعت کشتیرانی این کشور به امضا رساند، اورتگا نیز چندی پیش و مورالس اخیرا از ایران دیدار کردند و در جریان سفر توافقات قابل ملاحظه‌ای با طرف‌های ایرانی به امضا رساندند».

حجت‌الاسلام سبحانی‌نیا در ادامه می‌افزاید: «به طور کلی سیاست نگاه به آمریکای لاتین دامنه جغرافیایی تضاد ایران و آمریکا را افزایش داده و میزان خصومت آمریکا با ایران را تشدید کرده است. هر چند توجه دیپلماسی ایران به آمریکای لاتین در دهه اخیر توانسته است فشارهایی را بر دشمن دیرینه، یعنی ایالات متحده وارد کند اما نباید مناسبات خود را در این کشورها بر محور شخص قرار دهد».

17 از 38

آمریکای لاتین در مجموع 38 کشور دارد و از مجموع آنها ایران توانسته با آمریکای جنوبی که خود شامل 17 کشور است رابطه خوبی برقرار کند. در حال حاضر ایران بیشترین ارتباط را در منطقه آمریکای لاتین و در زمینه‌های مختلف با ونزوئلا دارد، همچنین بیشترین مراودات اقتصادی را با کشور برزیل دارد، اخیرا هم دولت اقداماتی را در بولیوی، نیکاراگوئه و اکوادور آغاز کرده است.

عده‌ای در داخل ایران روابط با آمریکای لاتین را پسندیده نمی‌دانند و ترجیح می‌دهند ایران با کشورهای خاورمیانه ارتباط برقرار کند. بختیاری، در این باره به نکته‌ای اشاره می‌کند: «واقعیت این است که ایران به دنبال روابط با ونزوئلا نیست بلکه آمریکای لاتین شرایطی دارد که به سمت ایران آمده است. آمریکای لاتین می‌خواهد به نوعی از زیر سلطه استعمارگر قدیم یعنی اسپانیا و استعمارگر جدید یعنی آمریکا خارج شود و برای خروج از این شرایط دنبال هم‌پیمانانی در کل جهان است. در اصل این شرایط آنها را به سمت همکاری و ارتباط با ایران سوق داده است».

در این میان علاوه بر مخالفان داخلی در کشور درباره ارتباط با آمریکای لاتین بارها در رسانه‌های خارجی شاهد ابراز نگرانی‌های پی در پی مقامات آمریکایی از جمله هیلاری کلینتون بوده‌ایم. رامین مهمانپرست، ‌سخنگوی وزارت خارجه دراین‌باره می‌گوید: «برای اینکه به اهمیت حضور پررنگ ایران در این منطقه پی ببرید، کافی‌است نگرانی‌های رژیم صهیونیستی را در اجبار کشورهای منطقه برای محدود کردن همکاری با ایران دنبال کنید».

جناح محافظه‌کار در تشکیلات سیاسی آمریکا روابط ایران با آمریکای لاتین را به عنوان یک هشدار تلقی می‌کند و نگرانی خود را در این باره که ایران از آمریکای لاتین به عنوان ابزاری جهت توسعه نفوذ حزب‌الله و تهدید احتمالی ایالات متحده استفاده کند، ابراز کرده‌اند. رابرت گیتس، وزیر دفاع آمریکا نیز در مصاحبه‌ای در رویترز از نقش و حضور پررنگ ایران در آمریکای لاتین به عنوان حیاط خلوت واشنگتن ابراز نگرانی کرده است.

وطن امروز