اسناد نویافته از تدارکات دربار قاجار؛ از خوارک و پوشاک تا حراست

بیوتات سلطنتی مشتمل بر اداره‌هایی بود که به منظور خدمت‌رسانی و تأمین نیازهای روزمره شاه و دستگاه سلطنت مانند تأمین محل اسکان، تدارک خوراک و پوشاک، برقراری نظم و امنیت و حراست از شاه و خاندان شاهی، انجام تشریفات، تدارک اسباب سفر، نگهداری از خزانه شاه و خدماتی از این دست بود.

کتاب «دربارِ زَربار: فراز و فرود تشکیلات بیوتات سلطنتی در دوره قاجار» نوشته امین محمدی روایتی مستند از ساختار کمترشناخته‌شده بیوتات سلطنتی است که به‌تازگی از سوی انتشارات سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران منتشر شده است.

به گزارش ایبنا، آیا می‌دانستید شاهان قاجار برای تهیه غذا و تأمین آب آشامیدنی، حفظ و نگهداری جواهرات، پرداخت پاداش، سیر و سفر و انتظام امور کاخ‌های سلطنتی اداره‌های مخصوص داشته‌اند؟ کتاب «دربار زربار» براساس اسناد منتشرنشده و نویافته تلاش کرده است به موضوع مهم و کمتر دیده‌شده تاریخ قاجار یعنی «تشکیلات بیوتات سلطنتی» بپردازد.

در تاریخ ایران، بیوتات سلطنتی مشتمل بر اداره‌هایی بود که به منظور خدمت‌رسانی و تأمین نیازهای روزمره شاه و دستگاه سلطنت مانند تأمین محل اسکان، تدارک خوراک و پوشاک، برقراری نظم و امنیت و حراست از شاه و خاندان شاهی، انجام تشریفات، تدارک اسباب سفر، نگهداری از خزانه شاه و خدماتی از این دست بود. حرم‌خانه، صندوق‌خانه، کارخانه، آبدارخانه، شترخانه، کشیک‌خانه و خیام‌خانه ازجمله این اداره‌ها بودند که مجموع آن‌ها تشکیلاتی به هم پیوسته برای تأمین نیازهای شاه را شکل داده بود. هریک از اداره‌های بیوتات سلطنتی برای انجام نوع مشخصی از خدمت تشکیل می‌شد و کارکنان آن جزو خدمتگزاران وفادار به شاه و دستگاه سلطنت بودند.

زندگی پر زرق و برق سلطان

نویسنده کتاب که از پژوهشگران پژوهشکده سازمان اسناد و کتابخانه ملی ایران است، توانسته از دل هزاران سند تاریخی مانند دفاتر مالی و حسابرسی، کتابچه‌های ثبت اموال و مکاتبات رسمی حکومت قاجار، تصویر روشنی از این تشکیلات سلطنتی ارائه کند.

او که پیشتر نیز آثاری در حوزه مطالعات تاریخ قاجار منتشر کرده بود، در کتاب «دربارِ زَربار» به لایه‌های کمتر دیده‌شده زندگی شاهان و درباریان پرداخته و نشان می‌دهد که چطور شاهان قاجار، با صرف بخش زیادی از بودجه کشور، بیوتات سلطنتی خود را گسترش داده و به وسیله آن شکوه و عظمت پادشاهی‌شان را به رخ می‌کشیدند.

بزرگ‌ترین عمارت‌ها، نفیس‌ترین جواهرات، بهترین خوراک‌ها، ظروف طلایی، شمشیرها و تفنگ‌های جواهرنشان، بزرگ‌ترین و گران‌قیمت‌ترین کالسکه‌ها، بهترین اسب‌ها، زین و یراق‌های مطلا و جواهرنشان، بزرگ‌ترین حیوانات و هر آن‌چه داشتن آن بر شکوهِ سلطنت می‌افزود توسط شاهان قاجار جمع‌آوری می‌شد و این نهاد سلطنتی ابزاری برای نمایش آن به دیگران بود.

محمدی در کتابش پس از توصیف کارکردهای اداره‌های بیوتات سلطنتی نشان داده که چگونه کارکنان این تشکیلات عریض و طویل از مزایای وفاداری به شاه قاجار و نظامِ پاداش‌دهی او بهره‌مند شده و به مناصب مهم حکومتی مانند صدارت، وزارت و حکمرانی ایالات و ولایات رسیده‌اند. این پژوهشگر پژوهشکده اسناد درنهایت نشان می‌دهد که تشکیلات دیرپا و شکوهمند بیوتات سلطنتی شاهان قاجار، پس از انقلاب مشروطیت در مسیر افول قرار گرفته، جایگاه و نفوذ خود را از دست داده و به‌زودی جز نامی از آن باقی نمی‌ماند.

کتاب «دربارِ زَربار» از آن جهت حائز اهمیت است که اولین اثر جامع و مستقل درباره تشکیلات بیوتات سلطنتی است و برای نگارش آن از هزاران سند تاریخی تازه‌یافته استفاده شده است.

کتاب «دربارِ زَربار» نه‌تنها پنجره‌ای به زوایای دیده‌نشده زندگی شاه و دربار قاجار می‌گشاید، بلکه الگویی برای پژوهش‌های تاریخی مبتنی بر اسناد ارائه می‌کند.